Trong bối cảnh phát triển kinh tế - xã hội ngày càng nhanh chóng và phức tạp như hiện nay, việc xây dựng và ban hành các văn bản quy phạm pháp luật đóng vai trò quyết định trong việc đảm bảo sự ổn định và phát triển bền vững của quốc gia. Các văn bản pháp luật không chỉ đơn thuần là công cụ để điều chỉnh các quan hệ xã hội, mà còn phản ánh trình độ phát triển và năng lực quản lý của Nhà nước trong việc đáp ứng nhu cầu của nền kinh tế, xã hội và văn hóa. Điều này đặt ra yêu cầu không những phải có hệ thống pháp luật đầy đủ, toàn diện, mà còn phải đảm bảo tính khả thi và hiệu quả cao khi được triển khai vào thực tiễn. Những chính sách và quy định thiếu tính thực tiễn, dù hoàn chỉnh về mặt lý thuyết, sẽ chỉ tạo ra những rào cản hành chính, khiến cho việc quản lý trở nên kém hiệu quả, đồng thời làm suy yếu lòng tin của nhân dân vào hệ thống pháp luật.

Để đạt được sự cân bằng giữa lý thuyết pháp lý và thực tiễn áp dụng, cơ chế đánh giá tác động chính sách (Regulatory Impact Assessment - RIA) trở thành một công cụ không thể thiếu trong quy trình xây dựng luật hiện đại. RIA không chỉ là phương tiện giúp phân tích chi phí - lợi ích của một chính sách mà còn là bước đầu tiên trong việc đảm bảo rằng các chính sách khi được ban hành có thể giải quyết hiệu quả các vấn đề xã hội, giảm thiểu tác động tiêu cực và tối ưu hóa tác động tích cực đến các đối tượng chịu sự điều chỉnh của chính sách đó. Bằng cách tiến hành RIA, nhà làm luật có cơ hội để nhìn nhận toàn diện và khách quan hơn về các mặt lợi - hại của một chính sách, từ đó điều chỉnh và hoàn thiện trước khi đưa vào áp dụng, tránh tình trạng bổ sung, sửa đổi liên tục sau khi chính sách đã có hiệu lực.

Tuy nhiên, thực tiễn triển khai cơ chế RIA tại Việt Nam vẫn còn nhiều bất cập đáng lo ngại. Trên lý thuyết, từ khi được quy định trong Nghị định 34/2016/NĐ-CP và Nghị định 154/2020/NĐ-CP, việc thực hiện RIA đã trở thành một yêu cầu bắt buộc đối với các dự án luật, pháp lệnh và văn bản quy phạm pháp luật khác. Thế nhưng, trong nhiều trường hợp, RIA chỉ được thực hiện dưới dạng hình thức, thiếu chiều sâu phân tích và không có sự đồng bộ giữa các cơ quan, bộ ngành. Những báo cáo đánh giá tác động thường thiếu thông tin, không đưa ra được những số liệu đáng tin cậy hay phân tích chi tiết các kịch bản áp dụng trong điều kiện thực tế. Chính sự thiếu đồng bộ và thiếu trách nhiệm này đã dẫn đến tình trạng nhiều chính sách khi được ban hành không phát huy hiệu quả như mong đợi, thậm chí gây ra những hệ quả tiêu cực không mong muốn.

Sự yếu kém này không chỉ xuất phát từ việc thiếu hụt năng lực phân tích và đánh giá của các cơ quan chức năng, mà còn phản ánh hạn chế trong việc phối hợp giữa các bên liên quan. Quá trình tham vấn ý kiến cộng đồng, doanh nghiệp và các tổ chức xã hội, một yếu tố quan trọng để đảm bảo tính thực tiễn của các chính sách, vẫn còn bị coi nhẹ. Điều này khiến cho những ý kiến đóng góp thiết thực từ người dân - những người sẽ chịu tác động trực tiếp từ các chính sách - không được lắng nghe và phản ánh đầy đủ trong quá trình soạn thảo. Hậu quả là các chính sách dù có tốt đến đâu về mặt lý luận vẫn dễ rơi vào tình trạng thiếu tính khả thi và gặp khó khăn khi áp dụng trong thực tiễn.

Chính vì vậy, việc cải thiện mạnh mẽ quy trình RIA là một nhiệm vụ cấp bách và cần được thực hiện đồng bộ. Nó không chỉ giúp các chính sách được ban hành trở nên phù hợp hơn về mặt pháp lý, mà quan trọng hơn, còn nâng cao khả năng áp dụng vào thực tiễn, mang lại lợi ích thiết thực cho xã hội. Nếu không có sự cải thiện về chất lượng của quá trình đánh giá tác động chính sách, hệ thống pháp luật sẽ đứng trước nguy cơ bị giảm sút về độ tin cậy và tính minh bạch, từ đó làm xói mòn lòng tin của người dân vào nhà nước và pháp quyền.

Chúng ta phải nhận thức rằng, một chính sách pháp luật chỉ thực sự thành công khi nó không chỉ điều chỉnh tốt các quan hệ xã hội mà còn phù hợp với nhu cầu thực tiễn của người dân và doanh nghiệp. Và để làm được điều đó, việc đánh giá tác động chính sách một cách kỹ lưỡng, toàn diện là điều kiện tiên quyết mà bất kỳ quốc gia nào hướng tới sự phát triển bền vững đều cần phải coi trọng và thực hiện một cách nghiêm túc, có trách nhiệm.

Đánh giá tác động chính sách (RIA) - một công cụ không thể thiếu

Đánh giá tác động chính sách (Regulatory Impact Assessment - RIA) không chỉ là một công cụ pháp lý thông thường mà thực chất là quy trình hệ thống giúp phân tích, đánh giá toàn diện các tác động có thể xảy ra của một chính sách trước khi nó được chính thức ban hành dưới hình thức văn bản quy phạm pháp luật. Đây là một bước đi quan trọng nhằm đảm bảo rằng các chính sách pháp luật không chỉ đáp ứng được các tiêu chuẩn về mặt lý thuyết mà còn có khả năng áp dụng trong thực tiễn một cách hiệu quả, phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội của đất nước. Vai trò then chốt của RIA chính là giúp các nhà làm luật và quản lý nhà nước có một cái nhìn bao quát và toàn diện về những tác động tiềm ẩn của chính sách, từ đó điều chỉnh, tối ưu hóa các biện pháp thực thi để giảm thiểu rủi ro và gia tăng lợi ích cho xã hội.

Mục tiêu chính của RIA là đảm bảo rằng các chính sách được thiết kế tốt nhất không chỉ về mặt kỹ thuật mà còn về mặt thực tiễn, nhằm mang lại lợi ích lớn nhất cho xã hội với chi phí thấp nhất. Điều này có nghĩa là, trong quá trình xây dựng chính sách, các cơ quan nhà nước cần phân tích, so sánh các phương án khác nhau để lựa chọn ra phương án tối ưu. Các yếu tố cần xem xét trong RIA không chỉ dừng lại ở mặt kinh tế, mà còn bao gồm các tác động xã hội, môi trường, pháp lý, và thậm chí cả các yếu tố văn hóa. Bằng cách thực hiện quy trình RIA một cách nghiêm túc và có hệ thống, các chính sách khi được ban hành sẽ có độ tin cậy cao hơn, được hỗ trợ bởi các dữ liệu và phân tích khách quan, từ đó giảm thiểu những quyết định sai lầm hoặc những hệ quả không mong muốn.

Tại các quốc gia phát triển, RIA đã trở thành một phần không thể thiếu trong quy trình xây dựng và ban hành luật. Việc này xuất phát từ yêu cầu về minh bạch hóa quá trình làm luật, đảm bảo rằng mọi chính sách đều được xem xét kỹ lưỡng từ nhiều khía cạnh khác nhau trước khi chính thức áp dụng vào thực tiễn. Một trong những lợi ích lớn nhất của RIA là khả năng tạo ra một môi trường pháp lý ổn định, rõ ràng và dễ dự đoán, từ đó thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội một cách bền vững. Chính nhờ quy trình này, các nước phát triển đã tránh được nhiều chính sách gây lãng phí nguồn lực, giảm thiểu rủi ro pháp lý và tăng cường tính khả thi của các biện pháp pháp luật trong điều kiện thực tế.

Ngoài ra, RIA còn giúp nâng cao tính hợp lý của chính sách thông qua việc phân tích chi tiết các yếu tố liên quan như chi phí thực hiện, tác động đến các đối tượng bị ảnh hưởng, cũng như những lợi ích mà chính sách đó mang lại. Điều này đặc biệt quan trọng trong bối cảnh các chính sách pháp luật không chỉ điều chỉnh hoạt động của Nhà nước mà còn tác động mạnh mẽ đến doanh nghiệp, người dân, và toàn bộ hệ thống kinh tế - xã hội. Một chính sách thiếu tính khả thi không chỉ gây ra sự lãng phí về thời gian và nguồn lực, mà còn có thể làm suy giảm niềm tin của công chúng vào hệ thống pháp luật và cơ quan nhà nước.

Tuy nhiên, tại Việt Nam, mặc dù cơ chế RIA đã được thừa nhận về mặt pháp lý và đưa vào quy trình xây dựng luật theo các nghị định của Chính phủ, nhưng việc triển khai RIA trên thực tế vẫn còn gặp nhiều khó khăn, thách thức và chưa đạt được hiệu quả như mong đợi. Một trong những nguyên nhân chính là do quy trình đánh giá tác động chưa được thực hiện đầy đủ và toàn diện. Các cơ quan soạn thảo đôi khi chỉ thực hiện RIA dưới hình thức, dẫn đến việc thiếu chiều sâu trong phân tích và thiếu sự đồng bộ trong quá trình triển khai. Điều này không chỉ làm giảm tính khả thi của các chính sách, mà còn tạo ra những hệ lụy tiêu cực cho xã hội, nhất là khi chính sách không phản ánh đúng nhu cầu thực tế của các đối tượng bị ảnh hưởng.

Bên cạnh đó, một điểm yếu lớn trong việc triển khai RIA tại Việt Nam là sự thiếu hụt về năng lực phân tích và đánh giá của các cơ quan chức năng. Việc phân tích tác động chính sách đòi hỏi sự kết hợp của nhiều kỹ năng khác nhau, từ phân tích kinh tế, xã hội, đến kỹ thuật pháp lý và đánh giá rủi ro. Tuy nhiên, nhiều cơ quan tại Việt Nam vẫn thiếu các chuyên gia có đủ năng lực và kinh nghiệm để thực hiện các bước đánh giá một cách toàn diện và khoa học. Điều này khiến cho các báo cáo đánh giá thường không đạt được chất lượng mong muốn, dẫn đến việc chính sách khi được ban hành vẫn chứa đựng nhiều rủi ro và không đáp ứng được kỳ vọng của xã hội.

Cuối cùng, việc triển khai RIA cũng bị ảnh hưởng bởi sự thiếu minh bạch và chưa có sự tham gia đầy đủ của các bên liên quan trong quá trình đánh giá. Ở các nước phát triển, quá trình đánh giá tác động thường được thực hiện với sự tham gia tích cực của doanh nghiệp, tổ chức xã hội và cộng đồng, nhằm đảm bảo rằng mọi ý kiến đóng góp đều được xem xét một cách công bằng. Tuy nhiên, tại Việt Nam, cơ chế này vẫn chưa thực sự phát huy hiệu quả, dẫn đến việc các ý kiến đóng góp của người dân và các tổ chức bị hạn chế, khiến cho các chính sách đôi khi không phản ánh đúng nhu cầu và mong muốn của các đối tượng chịu ảnh hưởng.

Như vậy, để cải thiện tình hình này, việc nâng cao chất lượng của quy trình RIA là điều không thể bỏ qua. Việt Nam cần có những biện pháp cải cách mạnh mẽ nhằm hoàn thiện cơ chế đánh giá tác động chính sách, từ đó đảm bảo rằng các chính sách được ban hành không chỉ phù hợp về mặt lý thuyết mà còn có khả năng áp dụng hiệu quả trong thực tiễn. Đây là một bước đi quan trọng để xây dựng một hệ thống pháp luật minh bạch, hiệu quả và phù hợp với điều kiện phát triển của đất nước trong tương lai.

Thực trạng triển khai đánh giá tác động chính sách tại Việt Nam

Kể từ khi Nghị định 34/2016/NĐ-CP và Nghị định 154/2020/NĐ-CP của Chính phủ được ban hành, RIA đã trở thành quy định bắt buộc đối với việc xây dựng các văn bản quy phạm pháp luật. Tuy nhiên, có thể thấy, quá trình triển khai RIA tại Việt Nam vẫn tồn tại một số vấn đề lớn như:

Thiếu sự đồng bộ trong cách thức thực hiện RIA

Một trong những hạn chế lớn của quy trình đánh giá tác động chính sách (RIA) tại Việt Nam là sự thiếu đồng bộ và nhất quán trong cách thức thực hiện giữa các bộ, ngành và cơ quan chức năng. Điều này xuất phát từ việc mỗi bộ, ngành có cách tiếp cận và phương pháp thực hiện khác nhau, không theo một quy chuẩn chung, dẫn đến sự không nhất quán trong quá trình đánh giá. Vấn đề này không chỉ làm giảm tính khoa học và khách quan của các báo cáo đánh giá, mà còn làm suy giảm hiệu quả của việc đánh giá tác động chính sách nói chung.

Thiếu sự đồng bộ trong thực hiện RIA cũng tạo ra một hệ lụy lớn là chất lượng của các báo cáo RIA trở nên chênh lệch giữa các bộ, ngành. Một số cơ quan có đội ngũ chuyên gia giàu kinh nghiệm và nguồn lực mạnh có thể thực hiện quy trình đánh giá kỹ lưỡng và chi tiết, từ đó tạo ra những báo cáo RIA chất lượng, phản ánh đầy đủ các khía cạnh của chính sách. Ngược lại, nhiều cơ quan khác, do thiếu thốn về nguồn lực, kỹ năng và công cụ phân tích, chỉ có thể thực hiện đánh giá một cách hình thức và sơ sài. Kết quả là, chất lượng các báo cáo RIA rất khác nhau, tạo ra sự không đồng đều trong quá trình ra quyết định của các cơ quan chức năng và chính quyền.

Hệ quả của sự thiếu đồng bộ này chính là việc đánh giá tác động của các chính sách trở nên phiến diện và không toàn diện. Khi các bộ, ngành khác nhau đưa ra những báo cáo đánh giá với mức độ chi tiết và chất lượng khác nhau, chính phủ và các cơ quan có thẩm quyền gặp khó khăn trong việc so sánh, đối chiếu và tổng hợp thông tin để đưa ra quyết định chính xác và hiệu quả. Điều này có thể dẫn đến những quyết định thiếu cơ sở khoa học, không phản ánh đúng thực tiễn, và từ đó gây ra những hệ quả tiêu cực cho xã hội.

Ví dụ, trong lĩnh vực kinh tế, một chính sách có thể được đánh giá là có lợi ích ngắn hạn về mặt thu ngân sách, nhưng lại không được đánh giá đầy đủ về tác động tiêu cực lâu dài đối với môi trường hoặc xã hội. Điều này có thể xảy ra nếu báo cáo RIA chỉ tập trung vào một khía cạnh cụ thể mà bỏ qua các yếu tố liên quan khác. Khi không có một quy trình đánh giá đồng bộ và toàn diện, các báo cáo RIA không thể cung cấp cái nhìn tổng quan và khách quan về mọi khía cạnh của chính sách, từ đó dẫn đến những quyết định thiếu hiệu quả hoặc thậm chí gây hại cho các nhóm đối tượng chịu ảnh hưởng.

Ngoài ra, thiếu sự đồng bộ trong cách thức thực hiện RIA cũng gây khó khăn trong việc xây dựng một cơ chế phản hồi và điều chỉnh chính sách sau khi được ban hành. Các báo cáo RIA nếu không được thực hiện đúng cách và không được xây dựng trên cơ sở những phân tích khách quan, sẽ khó có thể trở thành cơ sở đáng tin cậy để điều chỉnh chính sách khi có vấn đề phát sinh trong quá trình thực thi. Điều này ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng điều chỉnh chính sách của chính phủ, khiến cho những bất cập trong quá trình thực thi không được khắc phục kịp thời, từ đó làm giảm hiệu quả của các biện pháp quản lý nhà nước.

Tình trạng thiếu đồng bộ trong thực hiện RIA cũng phản ánh một vấn đề lớn hơn về cơ chế phối hợp giữa các cơ quan nhà nước tại Việt Nam. Hiện nay, mặc dù RIA đã được quy định trong các văn bản pháp luật liên quan đến quy trình xây dựng văn bản quy phạm pháp luật, nhưng vẫn chưa có một hướng dẫn chi tiết, cụ thể và bắt buộc về cách thức thực hiện. Các bộ, ngành thường tự do lựa chọn cách tiếp cận và phương pháp phân tích khác nhau, dẫn đến sự thiếu thống nhất trong cách triển khai RIA. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến chất lượng của các báo cáo RIA, mà còn làm giảm tính minh bạch và trách nhiệm giải trình trong quá trình xây dựng chính sách.

Để giải quyết vấn đề này, việc thiết lập một khung pháp lý chặt chẽ và thống nhất về RIA là vô cùng cần thiết. Cần có một hướng dẫn chi tiết và cụ thể về quy trình thực hiện RIA, bao gồm các bước phân tích, các tiêu chí đánh giá, cũng như cách thức thu thập và sử dụng dữ liệu. Đồng thời, việc nâng cao năng lực cho đội ngũ thực hiện RIA cũng cần được chú trọng. Các cơ quan nhà nước cần được trang bị đầy đủ kỹ năng và công cụ để thực hiện các phân tích phức tạp, từ phân tích kinh tế, môi trường đến đánh giá tác động xã hội. Điều này sẽ giúp đảm bảo rằng các báo cáo RIA được xây dựng trên cơ sở khoa học, khách quan và có thể cung cấp những thông tin đáng tin cậy để hỗ trợ quá trình ra quyết định.

Việc tạo ra một quy trình RIA đồng bộ, nhất quán và hiệu quả không chỉ giúp nâng cao chất lượng của các chính sách pháp luật mà còn giúp cải thiện niềm tin của công chúng vào hệ thống pháp luật. Khi các chính sách được xây dựng dựa trên những phân tích kỹ lưỡng và toàn diện, các quyết định sẽ phản ánh đúng thực tế xã hội, từ đó tạo ra những tác động tích cực cho cả nền kinh tế lẫn đời sống của người dân. Đây cũng là một bước quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước, đảm bảo rằng các chính sách pháp luật không chỉ là những biện pháp lý thuyết mà còn có khả năng thực thi cao, mang lại lợi ích thực sự cho xã hội.

Hạn chế về năng lực đánh giá và phân tích

Một trong những thách thức lớn nhất đối với việc triển khai hiệu quả quy trình đánh giá tác động chính sách (Regulatory Impact Assessment - RIA) tại Việt Nam chính là sự hạn chế về năng lực phân tích và đánh giá của các cơ quan soạn thảo văn bản quy phạm pháp luật. RIA là một công cụ phức tạp, đòi hỏi phải có sự hiểu biết sâu sắc và khả năng đánh giá đa chiều về các tác động kinh tế, xã hội, và môi trường của một chính sách trước khi chính sách đó được ban hành. Tuy nhiên, hiện nay nhiều cơ quan soạn thảo tại Việt Nam vẫn gặp khó khăn lớn trong việc đảm bảo chất lượng của các báo cáo RIA do thiếu hụt nguồn lực chuyên môn, thiếu các công cụ phân tích phù hợp và chưa có một quy trình đồng bộ về đánh giá.

Khả năng đánh giá chính sách không chỉ đòi hỏi kiến thức về luật pháp mà còn yêu cầu sự am hiểu về kinh tế, xã hội và môi trường, cùng với khả năng tích hợp các yếu tố này vào một quy trình phân tích toàn diện. Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy rằng nhiều cơ quan soạn thảo hiện nay vẫn thiếu các chuyên gia có kỹ năng phân tích đa ngành, đặc biệt là các chuyên gia kinh tế có khả năng đánh giá tác động chi phí - lợi ích của các chính sách một cách khách quan. Kết quả là, việc đánh giá thường mang tính hình thức, không có chiều sâu, và đôi khi không đáp ứng được các yêu cầu thực tiễn trong việc ra quyết định.

Bên cạnh đó, vấn đề về nguồn lực cũng đặt ra nhiều khó khăn. Việc thực hiện một RIA hiệu quả đòi hỏi sự đầu tư về thời gian, nhân lực và công cụ phân tích hiện đại. Tuy nhiên, nhiều cơ quan tại Việt Nam đang gặp khó khăn trong việc tiếp cận các công cụ phân tích định lượng, công nghệ phân tích tiên tiến hoặc không có đủ nguồn lực để thuê chuyên gia độc lập hỗ trợ quá trình đánh giá. Điều này dẫn đến việc các báo cáo RIA thường thiếu sự chính xác và không có sự thuyết phục cần thiết để làm cơ sở cho việc ra quyết định chính sách.

Một trong những hệ lụy rõ ràng nhất của hạn chế về năng lực đánh giá và phân tích là việc các báo cáo RIA không thể phản ánh đầy đủ các tác động tiềm ẩn của chính sách, đặc biệt là những tác động lâu dài hoặc tác động đối với các nhóm yếu thế trong xã hội. Ví dụ, một chính sách được đánh giá tốt trên phương diện kinh tế ngắn hạn có thể tạo ra những tác động tiêu cực về môi trường hoặc xã hội trong dài hạn, nhưng nếu việc đánh giá RIA chỉ tập trung vào những yếu tố dễ nhận diện mà bỏ qua các yếu tố phức tạp và khó dự đoán, các nhà làm chính sách có thể ra quyết định sai lầm.

Hạn chế về năng lực đánh giá còn tạo ra sự phụ thuộc lớn vào các số liệu và thông tin không đầy đủ, không cập nhật. Việc thiếu các công cụ phân tích hiện đại có thể dẫn đến việc dựa dẫm quá mức vào những số liệu thống kê không còn phản ánh đúng thực tiễn, từ đó làm giảm tính chính xác và khách quan của các báo cáo đánh giá. Điều này đặc biệt nguy hiểm khi các quyết định chính sách được đưa ra dựa trên những thông tin không đầy đủ, dẫn đến hậu quả nghiêm trọng cho nền kinh tế, xã hội và môi trường trong tương lai.

Ngoài ra, sự thiếu hụt về nguồn lực phân tích cũng tạo ra một thách thức lớn đối với quá trình tham vấn các bên liên quan trong RIA. Để thực hiện một quy trình RIA toàn diện, các cơ quan soạn thảo cần phải có khả năng tham vấn rộng rãi các đối tượng bị ảnh hưởng bởi chính sách, bao gồm cộng đồng doanh nghiệp, các tổ chức xã hội và người dân. Tuy nhiên, do thiếu kỹ năng và công cụ cần thiết, việc thu thập và phân tích phản hồi từ các bên liên quan thường chỉ mang tính hình thức, không thực sự đóng góp vào quá trình đánh giá tác động của chính sách. Điều này làm giảm tính minh bạch và dân chủ trong quá trình xây dựng chính sách, đồng thời gây ra sự mất lòng tin từ phía các đối tượng chịu ảnh hưởng.

Việc thiếu hụt năng lực đánh giá không chỉ là vấn đề nội tại của các cơ quan soạn thảo mà còn liên quan trực tiếp đến hệ thống đào tạo và phát triển nhân lực trong lĩnh vực đánh giá tác động chính sách tại Việt Nam. Hiện nay, các chương trình đào tạo về đánh giá tác động chính sách chưa được chú trọng đúng mức, dẫn đến tình trạng thiếu hụt nhân lực có trình độ chuyên môn cao trong lĩnh vực này. Các cán bộ soạn thảo, dù có kiến thức pháp lý vững vàng, nhưng lại chưa được trang bị đủ các kỹ năng cần thiết để thực hiện các phân tích phức tạp về kinh tế và xã hội. Điều này đòi hỏi phải có những cải cách toàn diện trong hệ thống giáo dục và đào tạo để phát triển một đội ngũ chuyên gia có khả năng đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của quy trình RIA.

Để giải quyết vấn đề này, Việt Nam cần tập trung vào việc nâng cao năng lực cho các cơ quan soạn thảo thông qua việc cải thiện chương trình đào tạo, cung cấp công cụ phân tích hiện đại và tăng cường hợp tác với các tổ chức quốc tế. Việc xây dựng một quy trình RIA hiệu quả không chỉ đòi hỏi sự cải thiện về mặt quy trình mà còn cần sự thay đổi toàn diện về nhận thức và năng lực của các cơ quan thực thi. Các cơ quan nhà nước cần được trang bị không chỉ về nguồn lực tài chính mà còn về nguồn lực con người, để đảm bảo rằng các chính sách được đưa ra không chỉ hợp pháp mà còn hợp lý và khả thi trong thực tiễn.

Tóm lại, để đảm bảo RIA trở thành công cụ thực sự hiệu quả trong quá trình xây dựng chính sách, Việt Nam cần đầu tư mạnh mẽ vào việc nâng cao năng lực phân tích và đánh giá của các cơ quan soạn thảo. Chỉ khi các báo cáo RIA được thực hiện với sự chính xác và toàn diện, các chính sách mới có thể mang lại lợi ích tối đa cho xã hội và tránh được những hệ lụy tiêu cực trong dài hạn.

Thiếu sự tham gia của các bên liên quan

Sự tham gia của các bên liên quan đóng vai trò cốt lõi trong quy trình đánh giá tác động chính sách (Regulatory Impact Assessment - RIA), vì đây là phương tiện quan trọng để đảm bảo rằng các chính sách được xây dựng không chỉ dựa trên quan điểm của cơ quan nhà nước mà còn phản ánh đầy đủ nhu cầu, lợi ích và quan ngại của doanh nghiệp, người dân, và các tổ chức xã hội. Tuy nhiên, tại Việt Nam, việc tham vấn các bên liên quan trong quá trình thực hiện RIA vẫn còn tồn tại nhiều bất cập, cả về cơ chế tham vấn lẫn hiệu quả thực tiễn của quá trình này.

Một trong những hạn chế chính là thiếu sự minh bạch và tính cởi mở trong quá trình lấy ý kiến. Các cơ chế tham vấn hiện nay thường mang tính hình thức, khi chỉ có một số ít tổ chức hoặc cá nhân được tham gia vào quá trình đóng góp ý kiến, trong khi những bên chịu tác động trực tiếp bởi chính sách lại không được tạo điều kiện để thể hiện quan điểm của mình một cách đầy đủ. Ví dụ, các doanh nghiệp nhỏ và vừa thường gặp khó khăn trong việc tiếp cận quy trình lấy ý kiến, do thiếu thông tin hoặc do quá trình lấy ý kiến quá phức tạp và không phù hợp với điều kiện của họ. Điều này dẫn đến việc các báo cáo RIA không thể phản ánh một cách toàn diện tác động của chính sách đối với mọi nhóm đối tượng trong xã hội, đặc biệt là những nhóm yếu thế, dễ bị tổn thương.

Cơ chế lấy ý kiến hiện nay cũng chưa thực sự đảm bảo được tính công khai và minh bạch. Trong nhiều trường hợp, quá trình lấy ý kiến được thực hiện qua các kênh chính thức như các buổi hội thảo, hội nghị do các cơ quan nhà nước tổ chức, nhưng lại không mở rộng đủ đến các đối tượng có thể chịu tác động từ chính sách. Điều này không chỉ làm giảm hiệu quả của việc đánh giá tác động mà còn dẫn đến việc thiếu sự đồng thuận xã hội đối với các chính sách được ban hành. Chính sách, dù có thể được thiết kế tốt về mặt lý thuyết, nhưng nếu thiếu sự đồng tình từ phía những người bị ảnh hưởng trực tiếp, sẽ dễ dẫn đến những khó khăn trong việc thực thi và thậm chí là phản ứng tiêu cực từ cộng đồng.

Hơn nữa, cơ chế tham vấn còn thiếu linh hoạt và kém thích nghi với các phương thức đóng góp ý kiến hiện đại. Trong bối cảnh công nghệ thông tin phát triển, nhiều quốc gia đã áp dụng các hình thức tham vấn trực tuyến, cho phép người dân và doanh nghiệp tham gia một cách dễ dàng, minh bạch và hiệu quả. Tuy nhiên, tại Việt Nam, các kênh lấy ý kiến qua mạng vẫn chưa được phát triển mạnh mẽ, và hầu hết quy trình tham vấn vẫn dựa trên các phương thức truyền thống, vốn dễ dẫn đến việc bỏ sót ý kiến quan trọng và làm hạn chế khả năng tham gia của những nhóm đối tượng khó tiếp cận.

Thực tiễn cho thấy, sự thiếu hụt trong việc lấy ý kiến từ các bên liên quan còn dẫn đến hậu quả nghiêm trọng trong quá trình thực thi chính sách. Khi các đối tượng chịu tác động của chính sách không được tham gia đầy đủ vào quá trình đánh giá, chính sách có thể thiếu sự linh hoạt và không phản ánh đúng thực trạng xã hội, từ đó dẫn đến những xung đột giữa người thực thi và người bị điều chỉnh. Điển hình như trong lĩnh vực quy định pháp luật về môi trường, nếu các doanh nghiệp sản xuất không được tham vấn kỹ lưỡng, các quy định về bảo vệ môi trường có thể không khả thi trong điều kiện thực tế sản xuất, từ đó dẫn đến sự vi phạm và tranh chấp kéo dài.

Một vấn đề khác cần được quan tâm là sự tham gia của các tổ chức xã hội, các nhóm lợi ích và cộng đồng người dân. Các tổ chức xã hội, đặc biệt là các tổ chức phi chính phủ, đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ quyền lợi của các nhóm yếu thế, nhưng quá trình tham vấn hiện nay dường như vẫn chưa tạo điều kiện thuận lợi để họ có thể đưa ra những đánh giá khách quan và sâu sắc. Thậm chí, trong một số trường hợp, tiếng nói của các nhóm lợi ích xã hội còn bị bỏ qua, dẫn đến việc các chính sách được ban hành thiếu sự bảo vệ đối với các nhóm người dễ bị tổn thương như người nghèo, người khuyết tật, hoặc người lao động nhập cư. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến tính công bằng của chính sách mà còn làm suy giảm niềm tin của người dân vào quá trình xây dựng và ban hành luật pháp.

Bên cạnh đó, việc thiếu sự tham gia của các bên liên quan còn là biểu hiện của sự thiếu sót trong việc tạo lập một cơ chế đối thoại đa chiều giữa nhà nước và xã hội. Đối thoại này không chỉ là yêu cầu mang tính lý thuyết mà còn là phương tiện quan trọng để phát hiện những khiếm khuyết tiềm ẩn trong chính sách. Nếu quá trình tham vấn chỉ diễn ra một chiều, trong đó các cơ quan nhà nước giữ vai trò chủ động mà không có sự phản hồi thực chất từ các đối tượng chịu tác động, thì việc đánh giá tác động chính sách sẽ mất đi tính toàn diện và không còn mang tính khách quan. Hậu quả là, chính sách dễ trở nên thiếu tính thực tiễn, không phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội thực tế của đất nước.

Một khía cạnh cần được chú trọng là quá trình tham vấn cần có sự cam kết từ phía cơ quan nhà nước trong việc tiếp thu và điều chỉnh chính sách dựa trên ý kiến đóng góp từ các bên liên quan. Nếu việc tham vấn chỉ mang tính hình thức, thiếu sự tiếp thu thực chất, thì việc lấy ý kiến sẽ không mang lại giá trị gì và làm mất đi sự tin tưởng từ phía người dân và doanh nghiệp. Quá trình phản hồi và tiếp thu ý kiến là bước quyết định để đảm bảo rằng các chính sách được xây dựng không chỉ mang tính khả thi mà còn được sự ủng hộ rộng rãi từ cộng đồng.

Nhìn chung, việc cải thiện cơ chế tham gia của các bên liên quan trong quy trình đánh giá tác động chính sách tại Việt Nam đòi hỏi một sự đổi mới mạnh mẽ trong cách thức tổ chức và thực hiện quy trình này. Cần thiết phải có những cơ chế rõ ràng, minh bạch và linh hoạt hơn để tạo điều kiện cho tất cả các nhóm đối tượng bị ảnh hưởng có thể tham gia một cách hiệu quả. Điều này không chỉ đảm bảo tính toàn diện và khách quan của các báo cáo RIA mà còn góp phần nâng cao chất lượng của các văn bản quy phạm pháp luật, từ đó thúc đẩy sự phát triển bền vững của nền kinh tế - xã hội trong tương lai.

Nhu cầu cải thiện quy trình RIA - đảm bảo tính khả thi và hiệu quả

Việc cải thiện quy trình đánh giá tác động chính sách (Regulatory Impact Assessment - RIA) tại Việt Nam không chỉ là một nhu cầu cần thiết, mà còn là yếu tố cấp bách nhằm nâng cao chất lượng của hệ thống văn bản quy phạm pháp luật. Để đảm bảo rằng các chính sách được ban hành không chỉ đúng về mặt pháp lý mà còn khả thi và phù hợp với thực tiễn, quá trình này đòi hỏi sự cải tiến mạnh mẽ ở nhiều khía cạnh. Nhìn từ góc độ lý luận và thực tiễn, việc nâng cao chất lượng RIA chính là chìa khóa để đảm bảo rằng pháp luật không chỉ là những văn bản mang tính chất lý thuyết mà còn thực sự trở thành công cụ điều chỉnh hiệu quả các quan hệ xã hội, thúc đẩy sự phát triển bền vững của đất nước.

Trước hết, cần nhấn mạnh rằng quá trình chuẩn hóa RIA phải bắt đầu từ việc xây dựng một hệ thống quy trình đồng bộ, nhất quán từ trung ương đến địa phương. Hiện nay, sự phân mảnh và thiếu thống nhất trong cách thức thực hiện RIA giữa các cơ quan, bộ ngành và các cấp chính quyền đã dẫn đến sự không đồng đều về chất lượng của các báo cáo RIA. Chính điều này làm suy giảm tính hiệu quả của quá trình đánh giá tác động, thậm chí dẫn đến tình trạng một số văn bản quy phạm pháp luật không đáp ứng được yêu cầu thực tiễn khi ban hành. Chính phủ cần có những hướng dẫn chi tiết, rõ ràng và bắt buộc về quy trình thực hiện RIA cho các cơ quan hành pháp, đảm bảo sự nhất quán và đồng bộ trong cách thức tiến hành. Những quy định này không chỉ dừng lại ở việc yêu cầu thực hiện RIA, mà còn cần phải xác định rõ tiêu chí, phương pháp đánh giá, và quy chuẩn chất lượng của các báo cáo đánh giá tác động chính sách.

Một yếu tố quan trọng khác trong việc cải thiện quy trình RIA là nâng cao năng lực chuyên môn cho đội ngũ cán bộ thực hiện. Năng lực đánh giá, phân tích tác động chính sách là một yêu cầu không thể thiếu để đảm bảo rằng quá trình RIA được thực hiện một cách chuyên nghiệp và sâu sắc. Tuy nhiên, hiện nay, tại nhiều cơ quan nhà nước, đặc biệt ở cấp địa phương, đội ngũ cán bộ thực hiện RIA còn thiếu kỹ năng phân tích, đánh giá về các khía cạnh kinh tế, xã hội, và môi trường của chính sách. Chính vì vậy, việc đầu tư vào đào tạo chuyên môn cho đội ngũ cán bộ này là một đòi hỏi cấp thiết. Cần tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về kỹ năng phân tích định lượng, định tính, và các phương pháp tiên tiến trong RIA, nhằm tạo ra một đội ngũ chuyên nghiệp và có khả năng đưa ra những phân tích sâu sắc, chính xác về tác động của chính sách. Khi đội ngũ cán bộ được trang bị đầy đủ về kiến thức và kỹ năng, chất lượng của các báo cáo RIA sẽ được nâng cao, từ đó góp phần xây dựng những văn bản quy phạm pháp luật có chất lượng cao, đảm bảo tính khả thi và hiệu quả khi áp dụng trong thực tiễn.

Bên cạnh việc nâng cao năng lực nội bộ, một yếu tố không kém phần quan trọng trong việc cải thiện quy trình RIA là sự tham gia của các bên liên quan. Sự tham gia này không chỉ là một yêu cầu về tính minh bạch và dân chủ trong quá trình xây dựng chính sách, mà còn là một yếu tố quyết định để đảm bảo rằng các chính sách được thiết kế không chỉ dựa trên quan điểm của cơ quan nhà nước mà còn phản ánh được lợi ích và nhu cầu của xã hội. Doanh nghiệp, người dân và các tổ chức xã hội đều là những đối tượng chịu tác động trực tiếp từ chính sách, vì vậy, việc tham gia đóng góp ý kiến của họ sẽ giúp quy trình RIA trở nên toàn diện và thực tiễn hơn. Để đạt được điều này, cần thiết lập các cơ chế tham gia rõ ràng, minh bạch, đảm bảo rằng các bên liên quan có thể đóng góp ý kiến một cách dễ dàng và hiệu quả. Các cơ chế này có thể bao gồm các buổi tham vấn công khai, các cuộc khảo sát trực tuyến, hoặc thậm chí là việc tổ chức các hội thảo chuyên đề để thu thập ý kiến từ các chuyên gia và các đối tượng liên quan. Đồng thời, cần có cam kết từ phía cơ quan nhà nước trong việc tiếp thu và điều chỉnh chính sách dựa trên những ý kiến đóng góp, đảm bảo rằng quá trình tham gia không chỉ mang tính hình thức mà thực sự có tác động đến quá trình ra quyết định.

Ngoài ra, trong bối cảnh cuộc Cách mạng Công nghiệp 4.0, việc ứng dụng công nghệ số trong quy trình thực hiện RIA là một giải pháp mang lại nhiều lợi ích. Các công cụ số không chỉ giúp việc thu thập dữ liệu và ý kiến trở nên nhanh chóng, chính xác hơn mà còn hỗ trợ quá trình phân tích và đánh giá tác động chính sách một cách toàn diện hơn. Các hệ thống phân tích dữ liệu lớn (Big Data) và trí tuệ nhân tạo (AI) có thể được sử dụng để phân tích các mô hình tác động của chính sách lên nhiều khía cạnh khác nhau của đời sống xã hội, từ đó cung cấp những dự báo chính xác và có tính khoa học cao hơn. Ngoài ra, việc sử dụng các nền tảng trực tuyến để lấy ý kiến người dân và doanh nghiệp cũng giúp mở rộng phạm vi tham gia của các bên liên quan, tạo điều kiện để quá trình đánh giá tác động chính sách trở nên minh bạch và dân chủ hơn. Ứng dụng công nghệ số cũng giúp giảm thiểu thời gian và chi phí cho quá trình thực hiện RIA, từ đó nâng cao hiệu quả và tiết kiệm nguồn lực cho các cơ quan nhà nước.

Tóm lại, việc cải thiện quy trình RIA tại Việt Nam là một yêu cầu tất yếu nhằm nâng cao chất lượng của các văn bản quy phạm pháp luật, đảm bảo tính khả thi và hiệu quả của chính sách khi áp dụng vào thực tiễn. Để đạt được điều này, cần có những bước cải tiến đồng bộ từ việc chuẩn hóa quy trình, nâng cao năng lực cán bộ, tăng cường sự tham gia của các bên liên quan, đến việc ứng dụng công nghệ số trong quá trình thực hiện. Chỉ khi đó, RIA mới thực sự trở thành công cụ hiệu quả, góp phần xây dựng một hệ thống pháp luật vững chắc, đồng thời thúc đẩy sự phát triển bền vững của xã hội.

Hoàn thiện cơ chế đánh giá tác động chính sách (RIA) tại Việt Nam là một trong những yếu tố then chốt để đảm bảo chất lượng của các văn bản quy phạm pháp luật, đồng thời nâng cao tính khả thi và hiệu quả của các chính sách được ban hành. Trong bối cảnh đất nước đang đẩy mạnh quá trình hội nhập quốc tế và phát triển kinh tế - xã hội, việc cải thiện quy trình RIA không chỉ là yêu cầu của pháp luật, mà còn là một bước đi cần thiết để đảm bảo sự bền vững và hiệu quả của các chính sách trong thực tiễn. Chỉ khi RIA được thực hiện đúng cách và toàn diện, chúng ta mới có thể xây dựng được một hệ thống pháp luật chất lượng cao, đáp ứng nhu cầu phát triển của xã hội hiện đại.

Tài liệu tham khảo

1. Bộ Tư pháp (2017), Báo cáo Đánh giá tác động của văn bản quy phạm pháp luật - Kinh nghiệm và bài học cho Việt Nam, Hà Nội.

2. Chính phủ (2016), Nghị định số 34/2016/NĐ-CP ngày 14/05/2016 quy định chi tiết một số điều và biện pháp thi hành Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật.

3. Chính phủ (2020), Nghị định số 154/2020/NĐ-CP ngày 31/12/2020 sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 34/2016/NĐ-CP ngày 14/05/2016 của Chính phủ quy định chi tiết một số điều và biện pháp thi hành Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật.

4. Hoàng Thị Lan (2019), Phân tích kinh tế và đánh giá tác động chính sách. Nhà xuất bản Đại học Kinh tế quốc dân, Hà Nội.

5. Lê Hồng Hạnh (2021), Quy trình xây dựng văn bản quy phạm pháp luật và vai trò của đánh giá tác động chính sách, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội.

6. Nguyễn Đình Cung (2019), “Tăng cường đánh giá tác động chính sách trong quá trình xây dựng và ban hành văn bản quy phạm pháp luật”, Tạp chí Nghiên cứu Lập pháp, số 23.

7. Nguyễn Quang Thuận (2020), “Vai trò của các bên liên quan trong đánh giá tác động chính sách”, Tạp chí Luật học, số 30.

8. OECD (2014), Regulatory Impact Assessment in Regulatory Reform: A Practice Guide, OECD Publishing.

9. Phạm Hồng Thái (2020), Pháp luật về đánh giá tác động chính sách ở Việt Nam, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội.

10. Trần Thị Minh Châu (2022), “Ứng dụng công nghệ thông tin trong đánh giá tác động chính sách tại Việt Nam: Thực trạng và giải pháp”, Tạp chí Khoa học Pháp lý Việt Nam, số 15.

11. World Bank (2016), Making it Work: Implementing Regulatory Impact Assessment in Developing Countries, World Bank Group.