Tóm tắt: Quyền tham chính là một biểu hiện tất yếu của xã hội dân chủ, công bằng và sự bao trùm. Phụ nữ khuyết tật thường đại diện cho một nhóm người dễ bị lề hóa trong xã hội. Phụ nữ khuyết tật trong đời sống chính trị, pháp lý, đặc biệt là những người đã vượt qua rào cản về định kiến xã hội và thể chế để trở thành đại biểu dân cử tại các quốc gia trên thế giới như Canada, Úc, Bỉ, Uganda… Trong quá trình tham gia đại biểu dân cử ở Nghị viện hoặc Quốc hội hay cơ quan dân cử ở địa phương, họ đã làm luật; thực thi chính sách công về quyền việc làm của người khuyết tật, quyền được học tập, quyền được tiếp cận hạ tầng… cho mọi người nói chung và người khuyết tật nói riêng. Mặc dù trong bối cảnh hiện nay, quyền tham chính của phụ nữ khuyết tật vẫn còn những rào cản nhất định, tuy nhiên, bài viết nghiên cứu này nhấn mạnh quyền tham chính thông qua năng lực phụ nữ khuyết tật vì sự phát triển bền vững.

Từ khóa: Phụ nữ khuyết tật; quyền tham chính; bao trùm xã hội; phẩm giá.

Abstract: Politics involves participation in the affairs of the state, including setting its direction, determining its structures, functions, and scope of activities. Countries around the world, including Vietnam, are promoting institutional reform, enhancing democracy, and fulfilling international human rights commitments. Ensuring the political participation rights of women with disabilities is not merely a humanitarian or political obligation, but a key indicator of people-centered governance—one that upholds dignity and inclusion for all.

Keywords: Women with disabilities, Political participation, Social inclusion, Human dignity

1. Quan niệm về quyền tham chính của phụ nữ khuyết tật

Chính trị nói chung bao gồm các mối quan hệ giữa con người, giữa nam và nữ, cha mẹ và con cái, người khuyết tật và người không khuyết tật và hoạt động của quyền lực ở mọi cấp độ tương tác của con người[1]. Công ước xóa bỏ mọi hình thức phân biệt đối xử với phụ nữ (CEDAW) quan niệm, chính trị là khái niệm rộng đề cập đến việc thực hiện quyền lực chính trị, đặc biệt là việc thực hiện quyền lập pháp, tư pháp và hành pháp. Thuật ngữ này bao gồm tất cả các khía cạnh của quản lý công và việc xây dựng và thực hiện chính sách ở cấp độ quốc tế, quốc gia, khu vực và địa phương[2]. Sự tham gia chính trị có thể bao gồm suy nghĩ và phát triển khuyết tật hoặc các vấn đề xã hội khác ở cấp độ cá nhân hoặc gia đình, tham gia các tổ chức của người khuyết tật, tham gia một đảng phái chính trị hoặc ứng cử[3].

Người khuyết tật có ở tất cả các nước trên thế giới và trong tất cả tầng lớp của mọi xã hội, cả trong những gia đình ở nông thôn và thành thị. Quan niệm về vấn đề khuyết tật và người khuyết tật khác nhau giữa các nước trên thế giới theo những hoàn cảnh xã hội, văn hóa, kinh tế và lịch sử khác nhau, biến đổi qua các giai đoạn phát triển trong từng thời kỳ khác nhau, tùy thuộc vào nhận thức, thái độ và sự hiểu biết khác nhau[4]. Khoản 1 Điều 2 Luật Người khuyết tật năm 2010 quy định: “Người khuyết tật là người bị khiếm khuyết một hoặc nhiều bộ phận cơ thể hoặc bị suy giảm chức năng được biểu hiện dưới dạng tật khiến cho lao động, sinh hoạt, học tập gặp khó khăn”.

Một số quốc gia trên thế giới đã quy định hạn ngạch người khuyết tật có trong cơ quan dân cử. Tại Uganda, Khoản 1, Điều 78, Hiến pháp năm 1995, sửa đổi, bổ sung năm 2017 quy định: “Quốc hội bao gồm các thành viên được bầu trực tiếp để đại diện cho các khu vực bầu cử; một đại diện nữ cho mỗi quận; số lượng đại diện của quân đội, thanh niên, công nhân, người khuyết tật và các nhóm khác mà Quốc hội có thể xác định”. Hiến pháp của Uganda dành các ghế nghị viện người khuyết tật. Điều 8, phần 5, Luật Bầu cử Quốc hội năm 2005 quy định: “Đối với người khuyết tật, sẽ có năm (05) đại diện, trong đó ít nhất phải có một (01) là phụ nữ”. Từ đó, pháp luật Uganda có chỉ tiêu hạng ngạch cụ thể đối với quyền tham gia chính trị của phụ nữ khuyết tật có đại điện chính thức tại các cơ quan dân cử theo quy định của pháp luật. Điều 10, Điều 23, Luật Chính quyền địa phương Uganda quy định: “Mỗi hội đồng làng, giáo sứ, quận và huyện phải bao gồm ít nhất một nam và một nữ khuyết tật”. Tại Ấn Độ, Khoản 1, Điều 34, Luật quyền người khuyết tật năm 2016 nhấn mạnh: “Mọi chính quyền có thẩm quyền phải bổ nhiệm trong mỗi cơ quan nhà nước không ít hơn 4% tổng số vị trí trống trong biên chế của mỗi nhóm chức danh, dành để tuyển dụng người khuyết tật theo chuẩn”.

Quyền tham chính của phụ nữ khuyết tật theo nghĩa rộng bao gồm bao gồm việc tham gia bầu cử thông qua việc bỏ phiếu hoặc đã bỏ phiếu, giữ chức vụ tại bất kỳ nhánh nào của Chính phủ, tham gia và thành lập các công đoàn hoặc đảng phái chính trị, tham gia vào chính sách và các quy trình ra quyết định[5]. Quyền tham chính của phụ nữ khuyết tật theo nghĩa hẹp bao gồm hai quyền cơ bản đó là quyền bầu cử và quyền ứng cử.Quyền tham chính của phụ nữ khuyết tật theo nghĩa hẹp hơn nữa là quyền ứng cử. Trong bài viết này, tác giả nhấn mạnh tiếp cận đến quyền ứng cử và những đóng góp của họ với tư cách là đại biểu dân cử. Đây là nguồn gốc của mọi quyền con người trong việc thực hiện bảo đảm các quyền khác, có sự ảnh hưởng trực tiếp hoặc gián tiếp đến quá trình ra quyết định chính sách, pháp luật của quốc gia và địa phương.

2. Những định kiến xã hội và thành tựu quyền tham chính của phụ nữ khuyết tật

2.1. Những định kiến xã hội

Hầu hết người khuyết tật đều thất nghiệp hoặc làm việc trong khu vực phi chính thức với mức lương thấp. Đa phần người khuyết tật sống trong cảnh nghèo đói, phụ thuộc và bị bỏ ra ngoài rìa xã hội[6]. Phụ nữ khuyết tật thường đối mặt với những nghi ngờ về năng lực chính trị khi tham gia hoạt động với vai trò là đại biểu dân cử. Phụ nữ khuyết tật phải chịu định kiến kép vừa là phụ nữ – một giới vốn đã bị đại diện thiếu trong chính trị, và là người khuyết tật. Phụ nữ giữ chức nguyên thủ quốc gia và/hoặc Chính phủ chỉ ở 25 quốc gia và chiếm 27,2 phần trăm thành viên Quốc hội. Trên toàn cầu, ít hơn một trong bốn bộ trưởng nội các là phụ nữ (22,9 phần trăm). Bản đồ năm 2025 cho thấy, trong khi phụ nữ lãnh đạo các danh mục chính sách quan trọng về nhân quyền, bình đẳng giới và bảo vệ xã hội, nam giới thống trị các lĩnh vực chính sách như ngoại giao, tài chính và ngân sách, nội vụ và quốc phòng[7]. Phụ nữ khuyết tật là "thiểu số" trong số ít phụ nữ trong các chức vụ được bầu trong các cơ quan dân cử. Tỷ lệ đại diện của phụ nữ từ các tổ chức của người khuyết tật cũng có xu hướng thấp trong các cơ chế phối hợp quốc gia về các vấn đề khuyết tật" và tỷ lệ đại diện của họ "trong bộ máy quốc gia về bình đẳng giới thậm chí còn thấp hơn[8]". Do đó, người khuyết tật thường bị gắn với hình ảnh lệ thuộc, không có năng lực và không phù hợp để trở thành người nắm giữ chức vụ quan trọng trong khu vực công.

Việc có khiếm khuyết về thể chất hoặc tinh thần thường đi kèm với mức độ kỳ thị xã hội đáng kể và trong suy nghĩ của nhiều người, bị phân biệt ngoại hình[9], khuyết tật là không có khả năng và không đủ năng lực, phụ thuộc vào người khác và thậm chí là đáng ngờ về mặt đạo đức. Do đó, trong phần lớn lịch sử Hoa Kỳ, nhận thức về một cá nhân là khuyết tật không phù hợp với những phẩm chất cá nhân mà người dân bỏ phiếu và những người gác cổng chính trị. Mặc dù luôn có những chính trị gia khuyết tật trong khu vực công, nhiều người trong số họ đã chọn cách che giấu hoặc giảm thiểu khả năng và mức độ khiếm khuyết của mình[10]. Với khoảng 50% dân số là phụ nữ, phụ nữ vẫn tiếp tục bị thiếu đại diện trong việc ra quyết định và lãnh đạo trong chính trị và phạm vi công cộng. Hiện tại, chỉ có một phụ nữ khuyết tật ngồi trong Quốc hội[11].

Ở Uganda, bạn ở Quốc hội đó với tư cách là một nhà lãnh đạo quốc gia, nhưng thật không may là một số Nghị sĩ vẫn coi bạn là một người chỉ ở đó để nói về khuyết tật. Vì vậy, mỗi khi bạn muốn nói về một vấn đề khác, mọi người vẫn muốn đẩy bạn vào góc khuyết tật của họ và nói rằng đây không phải là không gian của bạn. Bạn không thể nói về một vấn đề khác, nếu bạn không nói về khuyết tật, thì tốt hơn là bạn nên im lặng[12]. Do đó, người khuyết tật bị định kiến trong Quốc hội chỉ có thể đại diện cho người khuyết tật, không thể đại diện cho toàn xã hội.

Ở Canada, có bài viết cho rằng tấm huy chương Paralympic của bà Michelle Stilwell có thể khiến một số người nhìn bà với tư cách như một vận động viên mà thay vì vai trò của một nhà chính trị. Michelle Stilwell có thể tách biệt thành tích trên đường đua của bà khỏi chính trị hay không[13]. Khi phụ nữ khuyết tật tham chính, hình ảnh của họ thường bị đồng hóa với thành tích vượt khó, thể thao, hoặc yếu tố cảm xúc – thay vì năng lực chính trị, pháp lý và tư duy hoạch định chính sách. Phụ nữ khuyết tật đã từng đối diện với định kiến từ dư luận nghi ngờ về khả năng đảm đương chức vụ do yếu tố thể chất, sức khỏe.... Tuy nhiên, họ đã là những minh chứng sống về khả năng hiểu, lãnh đạo và chịu đựng áp lực trong quá trình thực hiện quyền tham chính.

Những định kiến về khả năng tự quyết và bầu cử độc lập của người khuyết tật cũng cản trở sự tham gia chính trị, vì chúng không tạo ra một môi trường thân thiện và bao trùm, nơi người khuyết tật cảm thấy thoải mái thực hiện quyền của mình[14]. Thông tin về chính sách, ứng cử viên hoặc bầu cử như tiểu sử ứng cử viên, quy trình bỏ phiếu… chưa được cung cấp ở các định dạng phù hợp với loại hình khuyết tật như chữ nổi, chữ lớn, ngôn ngữ ký hiệu, audio, phiên bản điện tử dễ đọc trên máy tính hoặc điện thoại… đó là những rào cản để người khuyết tật thực hiện quyền tham chính của mình. Phụ nữ khuyết tật khi thực hiện quyền tham chính gặp rào cản với sự thiếu hụt hệ thống biên dịch ngôn ngữ ký hiệu và tài liệu phiên âm trong các hoạt động chính trị của họ. Các định kiến xã hội còn cho rằng người khuyết tật không đủ khả năng tự đưa ra quyết định chính trị độc lập, từ đó không đầu tư vào hệ thống hỗ trợ ra quyết định hoặc cử tri hỗ trợ.

Nhiều điểm bỏ phiếu, cơ sở công cộng khi tham gia vào các hoạt động bầu cử đại biểu Quốc hội và bầu cử đại biểu Hội đồng nhân dân các cấp không được thiết kế thân thiện với người khuyết tật. Điều này góp phần vào việc thiếu quyền tiếp cận các điểm bỏ phiếu, tài liệu bỏ phiếu không thể tiếp cận và ít ứng cử viên chính trị là phụ nữ khuyết tật. Các quy trình bầu cử phải bao gồm và có sự tham gia, và bất kỳ hành động nào nhằm cải thiện sự tham gia của phụ nữ vào đời sống chính trị và công cộng phải bao gồm phụ nữ và trẻ em gái khuyết tật[15]. Phụ nữ khuyết tật vùng sâu, vùng xa, người không có thiết bị thông minh hoặc kỹ năng số có nguy cơ bị loại trừ khỏi các quy trình quản trị quốc gia và quản trị địa phương nếu không có chính sách hỗ trợ tiếp cận số.

2.2. Thành tựu quyền tham chính của phụ nữ khuyết tật

Theo quy định pháp luật của các quốc gia trên thế giới, đầu vào làm đại biểu dân cử là một nghề có mức độ khó hơn các nghề khác bởi trải qua quá trình bầu cử có sự cạnh tranh rất khốc liệt, tuy nhiên, trên thực tế vẫn có đại diện của người khuyết tật đó là minh chứng về năng lực mà không phải rào cản về thể chất và tinh thần tham gia vào các cơ hội việc làm trong khu vực công, biểu hiện cách tiếp cận phát triển về người khuyết tật.

Phụ nữ khuyết tật tham chính không phải là hiện tượng đơn lẻ mà mang tính toàn cầu, với sự đa dạng cả về quốc tịch và dạng tật. Phụ nữ khuyết tật khi tham gia vào hoạt động chính trị ở các quốc gia trên thế giới như Canada, Úc, Bỉ, Mexico, Uganda, Anh, Italy… có sự đa dạng trong các dạng tật như Michelle Stilwell, Kelly Vincent là dạng khuyết tật vận động, bà Helga Stevens là dạng khuyết tật khiếm thính, bà Marsha de Cordova, Vanda Dignani Grimaldi khuyết tật khiếm thị, bà Claudia Anaya Mota là dạng khuyết tật vận động và khuyết tật khiếm thị một phần… nhấn mạnh chính sách phải tính đến trải nghiệm giao thoa giữa giới tính và loại khuyết tật cụ thể, tránh tiếp cận một chiều và đồng nhất. Thiết nghĩ, người khuyết tật họ đã thực hiện quyền tham chính của mình bằng cách tiếp cận rất đa dạng và bao trùm.

Vanda Dignani Grimaldi là người mù đầu tiên của Quốc hội Italy, bà luôn kiên định với những giá trị của mình, bà luôn tràn đầy năng lượng và đam mê cam kết chính trị, bà có một “ý chí sắt đá” đáng sống và sức mạnh để tồn tại và niềm vui khi hành cộng. Để được tham gia vào Nghị viện, hoặc Quốc hội, những người phụ nữ khuyết tật có được sự giúp đỡ, hậu thuẫn rất lớn từ gia đình - là yếu tố nền tảng giúp phụ nữ khuyết tật vượt qua rào cản vô hình, mở rộng cơ hội tham gia chính trị. Marsha Chantol de Cordova sống chung với khiếm khuyết về thị lực, tôi đã phải vượt qua nhiều rào cản, nhưng tôi muốn gửi lời cảm ơn đặc biệt đến mẹ tôi. Bà đã đảm bảo rằng tôi có được nền giáo dục công lập tuyệt vời. Khi tôi còn học tiểu học, hiệu trưởng nghĩ rằng sẽ tốt hơn nếu tôi được gửi đến một trường đặc biệt, nhưng mẹ tôi không đồng ý và đã đấu tranh hết mình để tôi được học trong nền giáo dục chính thống. Tôi có thể tự tin nói rằng tôi sẽ không phải là người phụ nữ như ngày hôm nay, hoặc là một Nghị sĩ Quốc hội được bầu, nếu không có bà.[16]. Việc mẹ bà từ chối đưa con vào “trường chuyên biệt” thể hiện cách tiếp cận về quyền mà không phải là cách tiệp cận từ thiện trong giáo dục. Về pháp luật, bà là người đã đấu tranh xóa bỏ từ “tàn tận” ra khỏi các quy định pháp luật[17].

Về thành tựu, trong quá trình làm đại biểu dân cử, phụ nữ khuyết tật đã tham gia có trách nhiệm, nói nên tiếng nói của nhân dân trong việc đề xuất các chính sách chung cho tất cả mọi người và các chính sách đặc thù của người khuyết tật. Cụ thể là một số nhóm chính sách điển hình như các nhóm chính sách như thúc đẩy các chương trình việc làm, thúc đẩy hòa nhập học đường và giáo dục đặc biệt, quyền tiếp cận cơ sở hạ tầng trong việc thay đổi thiết kế Quốc hội để phù hợp với người khuyết tật), thúc đẩy kế hoạch công lý cho người khuyết tật, chính sách xã hội thông qua vận động trợ cấp hàng tháng cho trẻ khuyết tật, nâng cao hỗ trợ tài chính, vận động cho quyền của người điếc và sử dụng ngôn ngữ ký hiệu trong các thiết chế chính trị, hỗ trợ chính sách về quyền tiếp cận thông tin và dịch vụ công cho người điếc trong EU, thúc đẩy chính sách hỗ trợ người khuyết tật như miễn giảm thuế, trợ cấp chăm sóc.....

Về chính sách phát triển chung, cụ thể là chính sách cải cách tiền lương, soạn thảo Luật:

Carla Qualtrough là một chính trị gia người Canada, được bầu làm Nghị sĩ Quốc hội, bà bị khiếm thị từ khi sinh ra và chỉ nhìn thấy 10 phần trăm khi đeo kính. Bà cho rằng, nhu cầu và lợi ích đa dạng này của các cử tri, từ các mối quan tâm về nhập cư và đoàn tụ gia đình, quyền của người cao tuổi, môi trường, cộng đồng Người bản xứ, sử dụng đất đai và các mối quan tâm về kinh tế. Bà cũng có trách nhiệm quốc gia với tư cách là Bộ trưởng Thể thao và Người khuyết tật. Trong trường hợp sau, "Chúng tôi đang tạo ra một luật về khả năng tiếp cận mới, luật có thể đảm bảo các hệ thống bao trùm hơn ngay từ đầu". Và theo quan điểm thể thao, "chúng tôi đang xem xét đảm bảo các mục tiêu của mình rộng hơn. Mặc dù giành được huy chương vàng là điều quan trọng, nhưng chúng tôi cũng muốn thấy nhiều người tham gia thể thao hơn để nâng cao sức khỏe và phòng ngừa bệnh tật, chứ không chỉ tập trung vào kết quả cuối cùng như huy chương vàng[18]. Bà thực hiện thúc đẩy tăng cường mạng lưới an sinh xã hội của Canada có hiệu quả.

Kelly Vincent đã đề xuất chính sách văn hóa tiếp cận cho toàn bộ công chúng, thúc đẩy tài trợ nghệ thuật địa phương, nhà hát, rạp phim, kể cả người không khuyết tật. Bà đưa ra sáng kiến chống bạo lực gia đình và cải cách luật bảo vệ phụ nữ – không phân biệt tình trạng khuyết tật. Bên cạnh đó các chính trị gia là người khuyết tật trong quá trình làm việc thúc đẩy làm luật bảo đảm quyền con người, các quyền y tế chăm sóc toàn dân, môi trường… và các vấn đề phát triển kinh tế - xã hội của quốc gia.

Safak Pavey là người phụ nữ khuyết tật đầu tiên được bầu vào Quốc hội Thổ Nhĩ Kỳ, bà đã mất một cánh tay và một chân trong một vụ tai nạn tàu hỏa, bà đã chứng minh phẩm giá cá nhân to lớn khi vượt qua những trở ngại về thể chất mỗi ngày[19]. Safak Pavey là thành viên sáng lập của nhóm hỗ trợ liên ngành của Liên hợp quốc cho Công ước về quyền của người khuyết tật. Bà có năng lực ngôn ngữ đa dạng, bà thông thạo tiếng Anh, tiếng Đức, tiếng Pháp, tiếng Ý và “ngôn ngữ ký hiệu quốc tế, cùng với trình độ cơ bản tiếng Ả Rập và tiếng Ba Tư. Bà đấu tranh không mệt mỏi nhằm bảo đảm quyền của người khuyết tật được tiếp cận bình đẳng, bà nhận thấy rằng, trong mỗi ngôi nhà, có một đứa trẻ khuyết tật ẩn náu ở sân sau. Nếu tôi ở lại đủ lâu, trong một hoặc hai giờ, chúng sẽ xuất hiện. Những người khuyết tật bị giam giữ tại nhà, một nỗi xấu hổ cho gia đình.[20] Bà cũng quyết tâm thay đổi nhận thức của nhóm người khuyết tật ở Thổ Nhĩ Kỳ, nơi nhiều gia đình giấu những thành viên có nhu cầu đặc biệt của họ, do định kiến ​​xấu hổ được công nhận rộng rãi[21]. Bà đã đấu tranh phá bỏ định kiến giới trong nghị trường, bảo đảm quyền học tập, quyền phụ nữ, quyền trẻ em, quyền người khuyết tật, quyền nhập cư… và thay đổi nội quy văn hóa trong nghị viện chỉ cho phép phụ nữ mặc váy, bà là nữ nghị sĩ đã giành được quyền mặc quần dài cho phụ nữ Thổ Nhĩ Kỳ[22]. Bà cho rằng, cơ sở hạ tầng nghị viện không hòa nhập – phải tự vận động để sửa đổi thiết kế nghị trường phù hợp với người khuyết tật[23].

Chính sách giáo dục và việc làm là những trụ cột quan trọng mang tính bao trùm. Các quốc gia thành viên đã nỗ lực hướng tới việc đưa người khuyết tật vào các cơ sở giáo dục chính thống và các chương trình đào tạo nghề, thúc đẩy môi trường bình đẳng và đa dạng[24]. Bà Michelle Stilwell, ở Canada, thực hiện sáng kiến “10 by 10 Challenge” là chương trình tỉnh British Columbia phát động, kêu gọi chính quyền tỉnh và địa phương cam kết tạo cơ hội việc làm cho người khuyết tật. Bà Helga Stevens, ở Bỉ vận động cho quyền của người điếc và sử dụng ngôn ngữ ký hiệu trong các thiết chế chính trị. Bà đã bảo vệ quyền lợi và nhu cầu của những người khuyết tật, cũng như khả năng tiếp cận toàn diện và cơ hội bình đẳng và sự đối xử bình đẳng trong mọi lĩnh vực của xã hội. Bà cũng quan tâm đến chính sách chăm sóc trẻ em. Bà cũng làm việc chuyên sâu về các hồ sơ liên quan đến việc phối hợp an sinh xã hội, cơ hội bình đẳng, công nhận ngôn ngữ ký hiệu, di cư và người tị nạn và nhân quyền. Vào năm 2017, bà được tạp chí Politico vinh danh là một trong những người phụ nữ có ảnh hưởng nhất trong Nghị viện châu Âu[25]. Các nhóm chính sách đó góp phần nâng cao phẩm giá được tôn trọng của phụ nữ bảo đảm sự bao trùm trong mục tiêu phát triển bền vững của nhân loại. Do vậy, không thể bảo đảm quyền tham chính của phụ nữ khuyết tật nếu không có nền tảng về giáo dục, việc làm và sự bao trùm về kinh tế – xã hội.

Bên cạnh đó, sự phát triển của các nền tảng trực tuyến, hội nghị từ xa, bỏ phiếu điện tử thử nghiệm, các cổng thông tin chính phủ mở… đã giúp giảm phụ thuộc vào không gian vật lý, vốn là một rào cản lớn đối với người khuyết tật trong nhiều năm. Một số quốc gia đã thực hiện bầu cử trực tuyến thành công. Trong bối cảnh hiện nay, phụ nữ khuyết tật có những điều kiện thuận lợi để thực hiện quyền tham chính như khả năng tiếp cận thông tin chính trị đa dạng hơn, chủ động hơn tham gia vào các hoạt động bầu cử như bỏ phiếu và ứng cử, họ được quan tâm ít nhiều vào quá trình ra quyết định ở cộng đồng, địa phương và quốc gia và tăng cường mức độ đóng góp của phụ nữ khuyết tật vào việc xây dựng chính sách công.

3. Quy định pháp luật Việt Nam về quyền tham chính của phụ nữ khuyết tật

Việt Nam luôn coi trọng thúc đẩy và bảo vệ các quyền và lợi ích của người khuyết tật và nỗ lực tạo môi trường thuận lợi để người khuyết tật tham gia tiến trình quyết định chính sách, đóng góp cho sự phát triển xã hội[26]. Việt Nam đã đạt được nhiều tiến bộ trong thúc đẩy quyền của người khuyết tật thông qua việc phê chuẩn Công ước Liên Hợp Quốc về quyền của người khuyết tật (CRPD) năm 2015 và nội luật hóa các điều khoản của CRPD vào khung pháp luật hiện hành như Hiến pháp năm 2013, Luật Người khuyết tật năm 2010, Luật Bình đẳng giới năm 2006... Tuy nhiên, những rào cản trong cuộc sống có thể làm giảm sự tự tin và sự tham gia của phụ nữ khuyết tật vào nền chính trị dân chủ.

Tỷ lệ nữ đại biểu Quốc hội qua từ năm 1945 đến nay[27]

Ở Việt Nam, tỷ lệ đại biểu Quốc hội tăng từ 2,5% ở Khóa I lên đến 32% ở Khóa V. Tỷ lệ giảm từ 26,8% (Khóa VI) xuống mức thấp nhất 18% (Khóa VIII). Từ Khóa X , tỷ lệ nữ tăng trở lại và duy trì trên 24%, cao nhất khóa XV là 30,26%. Tỷ lệ đại biểu quốc hội nữ có tỷ lệ tăng dần đều qua các năm thể hiện sự tiến bộ trong bình đẳng giới và quyền tham chính của phụ nữ Việt Nam. Theo quy định của Khoản 3, Điều 8 Luật Bầu cử Đại biểu Quốc hội và Hội đồng nhân dân các cấp quy định: “bảo đảm có ít nhất ba mươi lăm phần trăm tổng số người trong danh sách chính thức những người ứng cử đại biểu Quốc hội là phụ nữ”. Quy định này thể hiện cam kết chính trị của Việt Nam trong việc bảo đảm phụ nữ có cơ hội bình đẳng để tham gia cơ quan quyền lực nhà nước. Luật Bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân dân năm 2015 sửa đổi, bổ sung năm 2020 chưa có cơ chế hạn ngạch hoặc hỗ trợ ứng viên là người khuyết tật

Khi có nhiều nữ đại biểu, các vấn đề liên quan đến bình đẳng giới, an sinh xã hội, trẻ em, người dễ bị tổn thương… có cơ hội được quan tâm hơn trong quá trình lập pháp và giám sát. Tỷ lệ nữ đạt trên 30% từ Khóa XV là đáp ứng khuyến nghị CEDAW và phù hợp với Chiến lược quốc gia về bình đẳng giới. Bình đẳng giới đã được chứng minh là có lợi cho toàn xã hội và sự thay đổi chỉ có thể đến nếu chúng ta không coi đó chỉ là "vấn đề của phụ nữ" hay "chương trình nghị sự cấp tiến của nữ quyền" mà là trách nhiệm xã hội và cơ hội thịnh vượng[28]. Tại Việt Nam, gần 7% dân số, hay khoảng 6,2 triệu người, sống với một hoặc nhiều dạng khuyết tật. Tỷ lệ tham gia lực lượng lao động chung của người khuyết tật (NKT) tại Việt Nam vẫn còn thấp đáng kể so với tổng dân số, khi chỉ có 31,7% người khuyết tật tham gia lực lượng lao động so với 82,4% người không khuyết tật trong giai đoạn 2016-2019[29].

Bà Thạch Thị Dân, mặc dù khuyết tật bẩm sinh nhưng đã phấn đấu học tập được bằng thạc sĩ ngành hóa học, trở thành Đại biểu Quốc hội khóa XII, XIII hiện là Phó Hiệu trưởng trường Đại học Trà Vinh[30]. Với tư cách là đại biểu Quốc hội bà đã đề xuất các chính sách chung của quốc gia và các chính sách để thúc đẩy hỗ trợ người khuyết tật tiếp cận bình đẳng. Tuy nhiên, cho đến thời điểm hiện nay chưa có báo cáo hay nghiên cứu chính thức nào có số liệu phân tách cụ thể số lượng đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân dân các cấp là người khuyết tật. Đó là khoảng trống thực tiễn và pháp lý cần phải hoàn thiện trong thời gian tới của nước ta. Trên 90% người được nghiên cứu thuộc tất cả các nhóm đối tượng đều cho biết chưa thấy có người khuyết tật là ĐBQH và ĐBHĐND. Dưới 10% người được nghiên cứu cho biết đã từng có người khuyết tật là ĐBHĐND nhưng chỉ ở cấp xã và cấp huyện. Tuy nhiên, những người này chủ yếu là thương binh, chứ không phải là người khuyết tật bẩm sinh hay do các nguyên nhân thứ phát[31]. Kết quả khảo sát cho thấy, có đến 98,2% người trả lời mong muốn có Đại biểu Quốc hội, Đại biểu Hội đồng nhân dân là người khuyết tật[32].

Việt Nam đã ban hành các quy định pháp lý quan trọng nhằm thúc đẩy quyền tham chính của phụ nữ khuyết tật, thể hiện cam kết của mình đối với các công ước quốc tế và hướng tới một xã hội công bằng, hòa nhập. Việt Nam đã phê chuẩn Công ước Liên Hợp Quốc về quyền của người khuyết tật (CRPD), khi phê chuẩn CRPD, Việt Nam cam kết thực hiện các điều khoản của Công ước. Điều 29 Công ước Liên Hợp Quốc về quyền của người khuyết tật (CRPD) nhấn mạnh đến quyền “Tham gia đời sống chính trị công cộng, quốc gia thành viên phải bảo đảm cho người khuyết tật có các quyền chính trị và cơ hội hưởng các quyền đó trên cơ sở bình đẳng với những người khác”. Đây là công ước có giá trị quan trọng đối với các quốc gia trên thế giới và Việt Nam, các quốc gia cần phải tiếp tục rà soát, sửa đổi và bổ sung các quy định pháp luật phù hợp với CRPD, nhằm đảm bảo quyền tham chính và tham gia vào các quá trình ra quyết định trên cơ sở bình đẳng của người khuyết tật nói chung và phụ nữ khuyết tật nói riêng.

Hiến pháp năm 2013 là văn bản pháp lý cao nhất, Hiến pháp khẳng định mọi công dân đều bình đẳng trước pháp luật. Khoản 1, Điều 28 nhấn mạnh: “1. Công dân có quyền tham gia quản lý nhà nước và xã hội, tham gia thảo luận và kiến nghị với cơ quan nhà nước về các vấn đề của cơ sở, địa phương và cả nước”. Từ đó, thúc đẩy quá trình bình đẳng và tham gia vào hoạt động quản lý nhà nước của tất cả mọi người trong đó có phụ nữ khuyết tật. Điều 2, Luật Bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân dân năm 2015 sửa đổi, bổ sung năm 2020 quy định: “Tính đến ngày bầu cử được công bố, công dân nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam đủ mười tám tuổi trở lên có quyền bầu cử và đủ hai mươi mốt tuổi trở lên có quyền ứng cử vào Quốc hội, Hội đồng nhân dân các cấp”. Quy định này không phân biệt đối xử dựa trên tình trạng khuyết tật. Luật Người khuyết tật năm 2010 tạo cơ sở nền tảng cho việc bảo đảm quyền của người khuyết tật nói chung, bao gồm cả quyền tham chính. Nguyên tắc không phân biệt đối xử, trách nhiệm của Nhà nước trong việc tạo điều kiện để người khuyết tật tham gia bình đẳng vào các hoạt động xã hội, bao gồm cả hoạt động chính trị.

Khoản 1, Điều 11, Luật Bình đẳng giới năm 2006 quy định: “Nam, nữ bình đẳng trong tham gia quản lý nhà nước, tham gia hoạt động xã hội”. Luật đã thúc đẩy sự tham gia bình đẳng của phụ nữ trong mọi lĩnh vực của đời sống xã hội, bao gồm cả chính trị. Mặc dù không trực tiếp đề cập đến phụ nữ khuyết tật, nhưng các nguyên tắc và quy định của Luật này tạo ra một khuôn khổ chung để đảm bảo cơ hội bình đẳng cho tất cả phụ nữ, bao gồm cả những người khuyết tật. Các Nghị định, Thông tư, quyết định... có quy định về chính sách hỗ trợ người khuyết tật nói chung và phụ nữ khuyết tật nói riêng về chính sách y tế, chính sách giáo dục, chính sách việc làm, chính sách du lịch, chính sách đào tạo nghề... Mặc dù không trực tiếp về "quyền tham chính", những chính sách này góp phần nâng cao năng lực và điều kiện của phụ nữ khuyết tật, từ đó tạo nền tảng vững chắc cho sự tham gia của phụ nữ khuyết tật vào đời sống chính trị. Do đó, Việt Nam đã có một nền tảng pháp lý khá đầy đủ để thúc đẩy quyền tham chính của phụ nữ khuyết tật. Tuy nhiên, thách thức lớn nhất vẫn nằm ở việc thực thi các quy định này vào thực tiễn, đặc biệt là trong việc giải quyết các rào cản về tiếp cận và định kiến xã hội.

Luật Người khuyết tật, Luật Tiếp cận thông tin có đề cập đến quyền tiếp cận thông tin, nhưg không có quy định cụ thể nào về “tiếp cận thông tin chính trị” cho người khuyết tật nói chung và phụ nữ khuyết tật nói riêng. Hạ tầng kỹ thuật tại điểm bỏ phiếu, phòng họp dân cử, và hệ thống tranh cử vẫn chưa có hướng dẫn bắt buộc tiếp cận cho người khuyết tật. Pháp luật Việt Nam thiếu các tiêu chuẩn kỹ thuật bắt buộc trong lĩnh vực tiếp cận chính trị. Quyền tham chính của phụ nữ khuyết tật bị giới hạn bởi môi trường vật lý và công nghệ.

4. Khuyến nghị chính sách cho Việt Nam

Thứ nhất, cần nâng cao nhận thức

Xây dựng các chiến dịch truyền thông quốc gia nhằm xóa bỏ định kiến xã hội đối với phụ nữ khuyết tật trong lĩnh vực chính trị. Qua các tấm gương mà tác giả đã phân tích ở trên, từ đó, chứng tỏ phụ nữ khuyết tật có đầy đủ năng lực khi tham gia vào thực hiện các quyền chính trị của mình khi được trao quyền.

Cần hỗ trợ, tạo điều kiện để thực hiện quá trình xây dựng hình ảnh phụ nữ khuyết tật như những người lãnh đạo, truyền cảm hứng, có khả năng đóng góp thiết thực cho phát triển bền vững từ đó nâng cao vị thế quốc gia của nước ta trên trường quốc tế. Cần thiết kế các chương trình huấn luyện lãnh đạo, kỹ năng để thúc đẩy phụ nữ tham gia vào thực hiện các quyền tham chính ở Việt Nam, từ đó, nâng cao vị thế của họ, chuyển từ cách tiếp cận từ thiện sang cách tiếp cận dựa trên quyền.

Thứ hai, về thể chế

Cần sửa đổi, bổ sung Luật Bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân dân năm 2015 sửa đổi, bổ sung năm 2020 và Luật Người khuyết tật năm 2010, Luật Bình đẳng giới… quy định cụ thể các biện pháp hỗ trợ tiếp cận bầu cử và ứng cử cho người khuyết tật, đặc biệt là phụ nữ.

Cần có lộ trình nghiên cứu khả năng thiết lập cơ chế đại diện chính thức hoặc hạn ngạch mềm dành cho người khuyết tật tại các cơ quan dân cử như Quốc hội và Hội đồng nhân dân các cấp theo hướng linh hoạt, hợp lý, phổ quát và phù hợp với đặc thù Việt Nam.

Cần lồng ghép các chính sách về phụ nữ khuyết tật và công nghệ vào các chương trình chuyển đổi số quốc gia và giáo dục phổ cập công dân số, tích hợp vào một số khâu trong quá trình thực hiện bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân dân các cấp.

Cần thực hiện tiêu chuẩn hóa về “tiếp cận số” theo dạng tật trong quá trình thiết kế hệ thống quản trị điện tử ở quốc gia và địa phương.

Thứ ba, về quyền tiếp cận

Cần xây dựng bộ tiêu chuẩn tiếp cận thông tin chính trị phù hợp với các dạng tật khác nhau: chữ nổi, ký hiệu, audio, phiên bản điện tử đơn giản trong hoạt động tham chính của người khuyết tật, bảo đảm sự phát triển bao trùm.

Cần nâng cấp các điểm bỏ phiếu, phòng họp trong các cơ quan nhà nước bảo đảm tiếp cận cho người sử dụng xe lăn, người khiếm thị, khiếm thính...

Ưu tiên phụ nữ khuyết tật trong các chương trình đào tạo nghề, hỗ trợ việc làm và khởi nghiệp – xem đó là điều kiện tạo lập nền tảng xã hội cho tham chính.

Thứ tư, nguồn lực, phối hợp các bên

Cần hỗ trợ tài chính và kỹ thuật cho các chiến dịch tranh cử của người khuyết tật, đặc biệt ở cấp cơ sở.

Cần thúc đẩy vai trò kết nối, đồng hành và bảo trợ ứng viên phụ nữ khuyết tật trong quá trình ứng cử đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân dân các cấp, đặc biệt là cấp cơ sở.

5. Kết luận

Thúc đẩy quyền tham chính của phụ nữ khuyết tật không chỉ là một yêu cầu tất yếu từ nguyên tắc phổ quát của quyền con người, mà còn là nền tảng để xây dựng một nền chính trị bao trùm và dân chủ đích thực. Khi được bảo đảm điều kiện tiếp cận công bằng về pháp lý, nguồn lực và cơ hội, phụ nữ khuyết tật hoàn toàn có thể trở thành những người đại diện đầy năng lực, mang đến góc nhìn khác biệt và nhân văn trong quá trình hoạch định chính sách. Chính những người từng bị gạt ra ngoài lề có thể trở thành nhân tố dẫn dắt sự chuyển hóa xã hội theo hướng công bằng, bền vững và không ai bị bỏ lại phía sau. Một nền dân chủ trưởng thành là nền dân chủ biết lắng nghe và trao quyền cho mọi công dân – bất kể giới tính hay tình trạng khuyết tật/./

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Aseka-Oluchina, William, The Right to Political Participation for People with Disabilities in Africa, African Disability Rights Yearbook, 3, pp. 309-327 (2015) http://dx.doi.org/10.17159/2413-7138/2015/v3n1a14.

2. NGUYỄN THỊ QUẾ ANH, VŨ CÔNG GIAO, NGÔ MINH HƯƠNG, LÃ KHÁNH TÙNG (ĐỒNG CHỦ BIÊN), QUYỀN CỦA NGƯỜI KHUYẾT TẬT, KHOA LUẬT - ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI, TR. 13.

3. Bạch Dương, Những tấm gương sáng trợ giúp người khuyết tật của tỉnh Trà Vinh, Vietnamnet (2017)https://infonet.vietnamnet.vn/nhung-tam-guong-sang-tro-giup-nguoi-khuyet-tat-cua-tinh-tra-vinh-105493.

4. Christine N. Umutoni, Human rights 75- Women and Girls with Disabilities Participation in Public and Political spaces, (2023) https://liberia.un.org/en/238890-human-rights-75-women-and-girls-disabilities-participation-public-and-political-spaces.

5. Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc (UNDP) tại Việt Nam và Trung tâm Nghiên Cứu và Hành Động Vì Sự Phát Triển Hòa Nhập (IDEA). Quan điểm của các bên liên quan về sự tham gia của người khuyết tật trong các cơ quan dân cử (2025).

6. Jana Sproul, Understanding the Barriers and Benefits to Female Representation in Politics, (2022)https://www.freiheit.org/european-union/understanding-barriers-and-benefits-female-representation-politics.

7. Friedman, S., and R. K. Scotch, “Politicians With Disabilities: Challenges and Choices.”, Oxford Research Encyclopedia of Politics. (2017)https://oxfordre.com/politics/view/10.1093/acrefore/9780190228637.001.0001/acrefore-9780190228637-e-207.

8. HRC, ICCPR, General Comment No 25 ‘The right to participate in public affairs and the right of equal access in public services’ CCPR/C/21/Rev.1/Add.7 (12 July 1996).

9. Helga Stevens (N-VA) maakt herintrede in de Gentse politiek, Het Nieuwsblad, 24 maart 2022.

10. UNDP, Báo cáo đánh giá nhanh về mức độ sẵn sàng của người khuyết tật ứng cử vào quốc hội và hội đồng nhân dân các cấp (2021)

11. V.I. LÊ-NIN: TOÀN TẬP, NXB. TIẾN BỘ, MAT-XCƠ-VA, T. 404 (1977)

12. Laura Kanushu, Decade of progress and the journey ahead: evaluating the commonwealth's performance on disability inclusion, (2023) https://issuu.com/theparliamentarian/docs/parl2023iss3finalonlinesinglereduced/s/31029914

13. Melissa Fryer, Sometimes sports and politics overlap, (2016)https://www.nanaimobulletin.com/opinion/sometimes-sports-and-politics-overlap-1036802.

14. Nhân dân, Thúc đẩy quyền của phụ nữ và người khuyết tật, (2022) https://nhandan.vn/thuc-day-quyen-cua-phu-nu-va-nguoi-khuyet-tat-post701608.html.

15. Sibel Top (2024), The right to political participation of persons with disabilities ahead of the 2024 European Parliament elections Belgium, Fundamental Rights Research Centre (FRC), Vrije Universiteit Brussel (VUB). https://fra.europa.eu/sites/default/files/fra_uploads/be-political-participation-2024_en.docx.docx.

16. Minh Tuan, Participation rate of Vietnamese disabled people in labor force remains low, Saigontimes (2021) https://english.thesaigontimes.vn/participation-rate-of-vietnamese-disabled-people-in-labor-force-remains-low/?utm.

* TS. Trần Thị Hải Yến - Học viện Hành chính và Quản trị công

[1] WHO Empowering persons with disabilities: Community based rehabilitation guidelines (2010) 29 http://whqlibdoc.who.int/publications/2010/9789241548052_empower_eng.pdf? ua=1 (accessed on 3 May 2015).

[2] CEDAW, General Comment No 23‘Political and public life’ A/52/38(1997) para 5.

[3] WHO Empowering persons with disabilities: Community based rehabilitation guidelines (2010) 29 http://whqlibdoc.who.int/publications/2010/9789241548052_empower_eng.pdf? ua=1 (accessed on 3 May 2015).

[4] NGUYỄN THỊ QUẾ ANH, VŨ CÔNG GIAO, NGÔ MINH HƯƠNG, LÃ KHÁNH TÙNG (ĐỒNG CHỦ BIÊN), QUYỀN CỦA NGƯỜI KHUYẾT TẬT, KHOA LUẬT - ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI, TR. 13.

[5] Aseka-Oluchina, William, The Right to Political Participation for People with Disabilities in Africa, African Disability Rights Yearbook, 3, pp. 309-327 (2015). http://dx.doi.org/10.17159/2413-7138/2015/v3n1a14.

[6] Facts on Disability in the World of Work’ (International Labour Organization, 31 December 2007) accessed 25 April 2019.

[7] Women in politics: 2025, https://www.unwomen.org/en/digital-library/publications/2025/03/women-in-politics-map-2025

[8] Realization of the Sustainable Development Goals by, for and with Person with Disabilities, UN Flagship Report on Disability and Development 2018, page 110.

[9] AKP member discharged after attacking disabled CHP deputy via Twitter, https://www.hurriyetdailynews.com/akp-member-discharged-after-attacking-disabled-chp-deputy-via-twitter-37445

[10] Friedman, S., and R. K. Scotch, “Politicians With Disabilities: Challenges and Choices.” Oxford Research Encyclopedia of Politics. Published December (2017)

19. https://oxfordre.com/politics/view/10.1093/acrefore/9780190228637.001.0001/acrefore-9780190228637-e-207.

[11] Christine N. Umutoni, Human rights 75- Women and Girls with Disabilities Participation in Public and Political spaces (2023)https://liberia.un.org/en/238890-human-rights-75-women-and-girls-disabilities-participation-public-and-political-spaces.

[12]Why is it hard to succeed as a female politician with a disability?https://issuu.com/theparliamentarian/docs/parl2024iss1finalonlinesingle/s/44994982

[13] Melissa Fryer, Sometimes sports and politics overlap (2016) https://www.nanaimobulletin.com/opinion/sometimes-sports-and-politics-overlap-1036802.

[14] Sibel Top, The right to political participation of persons with disabilities ahead of the 2024 European Parliament elections Belgium, Fundamental Rights Research Centre (FRC), Vrije Universiteit Brussel (VUB)(2024) https://fra.europa.eu/sites/default/files/fra_uploads/be-political-participation-2024_en.docx.docx

[15] Christine N. Umutoni, Human rights 75- Women and Girls with Disabilities Participation in Public and Political spaces (2023)https://liberia.un.org/en/238890-human-rights-75-women-and-girls-disabilities-participation-public-and-political-spaces.

[16] UK Disability History Month, https://libguides.staffs.ac.uk/ukdhm/cordova

[17] Sabrina Cottone , "Tôi, người mù đầu tiên trong Nghị viện: từ "tàn tật" đã bị xóa khỏi luật" (2019) https://www.ilgiornale.it/news/politica/io-primo-cieco-governo-parola-invalido-dalle-leggi-1678199.html

[18] Gary Thandi, The Honourable Minister Carla: A Trailblazer Across Many Fields (2017) https://drishtimagazine.com/the-honourable-minister-carla-qualtrough.

[19] 2012 International Women of Courage Award Winners, https://2009-2017.state.gov/s/gwi/iwoc/2012/bio/index.htm

[20] Anna Sussman, Turkey's Many Disabled, Long Shunned by Society, Play New Role in Politics (2011) https://pulitzercenter.org/stories/turkeys-many-disabled-long-shunned-society-play-new-role-politics.

[21] Fiona Byrne, Meet The Female MP Who Won Turkish Women The Right To Wear Trousers And Won’t Be Stopping There (2014)https://graziadaily.co.uk/life/real-life/meet-female-mp-won-turkish-women-right-wear-trousers-won-t-stopping/

[22] Fiona Byrne, Meet The Female MP Who Won Turkish Women The Right To Wear Trousers And Won’t Be Stopping There (2014)https://graziadaily.co.uk/life/real-life/meet-female-mp-won-turkish-women-right-wear-trousers-won-t-stopping/

[23] CHP MP Şafak Pavey Resigns Her Seat, https://bianet.org/haber/chp-mp-safak-pavey-resigns-her-seat-189911

[24] Laura Kanushu, Decade of progress and the journey ahead: evaluating the commonwealth's performance on disability inclusion (2023) https://issuu.com/theparliamentarian/docs/parl2023iss3finalonlinesinglereduced/s/31029914.

[25] Helga Stevens (N-VA) maakt herintrede in de Gentse politiek, Het Nieuwsblad, 24 maart 2022.

[26] Nhân dân, Thúc đẩy quyền của phụ nữ và người khuyết tật, (2022) https://nhandan.vn/thuc-day-quyen-cua-phu-nu-va-nguoi-khuyet-tat-post701608.html.

[27] Tổng hợp trên trang https://quochoi.vn.

[28] Jana Sproul, Understanding the Barriers and Benefits to Female Representation in Politics, (2022) https://www.freiheit.org/european-union/understanding-barriers-and-benefits-female-representation-politics

[29] Minh Tuan, Participation rate of Vietnamese disabled people in labor force remains low, Saigon Times (2021) https://english.thesaigontimes.vn/participation-rate-of-vietnamese-disabled-people-in-labor-force-remains-low.

[30] Bạch Dương, Những tấm gương sáng trợ giúp người khuyết tật của tỉnh Trà Vinh, Vietnamnet (2017) https://infonet.vietnamnet.vn/nhung-tam-guong-sang-tro-giup-nguoi-khuyet-tat-cua-tinh-tra-vinh-105493.

[31] Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc (UNDP) tại Việt Nam và Trung tâm Nghiên Cứu và Hành Động Vì Sự Phát Triển Hòa Nhập (IDEA). Quan điểm của các bên liên quan về sự tham gia của người khuyết tật trong các cơ quan dân cử (2025), Tr.5.

[32]UNDP, Báo cáo đánh giá nhanh về mức độ sẵn sàng của người khuyết tật ứng cử vào quốc hội và hội đồng nhân dân các cấp, tr, 11 (2021)