Đổi mới sáng tạo đặt ngang hàng với khoa học, công nghệ

Giới thiệu điểm mới của Luật Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo, Thứ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Lê Xuân Định cho biết, lần đầu tiên, đổi mới sáng tạo được đưa vào Luật và được đặt ngang hàng với khoa học, công nghệ, thể hiện sự thay đổi căn bản trong tư duy phát triển.

Luật đã bổ sung nhiều cơ chế hỗ trợ hoạt động đổi mới sáng tạo, đặc biệt trong doanh nghiệp, đồng thời thúc đẩy sự phát triển của các tổ chức trung gian như doanh nghiệp môi giới công nghệ, trung tâm hỗ trợ đổi mới sáng tạo, doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo và quỹ đầu tư mạo hiểm.

Thứ trưởng cũng cho biết, “nhấn mạnh đổi mới sáng tạo cũng chính là nhấn mạnh vai trò thúc đẩy ứng dụng của khoa học, công nghệ trong thực tiễn, góp phần gia tăng giá trị và hiệu quả kinh tế - xã hội”.

Luật đổi mới mạnh mẽ trong tư duy quản lý, chuyển từ kiểm soát quy trình và đầu vào (như hóa đơn, chứng từ chi tiết) sang quản lý kết quả và hiệu quả đầu ra, chấp nhận rủi ro gắn với quản trị rủi ro. Theo đó, trọng tâm của quản lý nhà nước không còn là cách thức thực hiện mà là kết quả nghiên cứu mang lại và tác động thực tiễn đến phát triển kinh tế - xã hội.

Bộ Khoa học và Công nghệ có trách nhiệm đo lường hiệu quả tổng thể của các chương trình, nhiệm vụ khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo, đồng thời lấy kết quả làm căn cứ để phân bổ nguồn lực. Các tổ chức khoa học và công nghệ chỉ được cấp tiếp các nhiệm vụ nếu chứng minh được hiệu quả của kết quả nghiên cứu trước đó.

Luật cũng tăng cường quyền tự chủ cho các tổ chức, cá nhân và chủ nhiệm đề tài trong triển khai nhiệm vụ, quản lý bộ máy, chi tiêu theo cơ chế khoán chi, nhưng đi kèm là yêu cầu nâng cao trách nhiệm giải trình và minh bạch trong sử dụng nguồn lực.

Đặc biệt, tổ chức và cá nhân thực hiện nhiệm vụ được quyền sở hữu kết quả nghiên cứu để thương mại hóa. Người làm nghiên cứu được hưởng tối thiểu 30% từ phần thu nhập thu được do kết quả nghiên cứu mang lại khi thương mại hóa và được miễn, giảm thuế thu nhập cá nhân đối với khoản thu nhập này.

Từ đó, tạo động lực đổi mới, thúc đẩy tinh thần dám nghĩ dám làm trong nghiên cứu, tiến hành nghiên cứu hướng đến kết quả thực tiễn, gắn kết chặt chẽ giữa khoa học và công nghệ với phát triển kinh tế - xã hội.

Doanh nghiệp được trao quyền, khuyến khích đầu tư nghiên cứu phát triển

Luật do Quốc hội ban hành tại Kỳ họp thứ Chín vừa qua cũng là lần đầu tiên xác lập định hướng rõ ràng về việc chuyển từ một quốc gia chủ yếu sử dụng công nghệ lõi sang làm chủ các công nghệ chiến lược có tác động lớn đến tăng trưởng kinh tế và an ninh quốc gia.

Việc triển khai các nhiệm vụ làm chủ công nghệ chiến lược được giao cho các doanh nghiệp, tổ chức nghiên cứu có năng lực và uy tín thực hiện, trên cơ sở đánh giá hiệu quả đầu ra và mức độ đóng góp thực chất.

Đồng thời, Nhà nước có chính sách đầu tư xây dựng phòng thí nghiệm trọng điểm, phòng thí nghiệm dùng chung, hạ tầng kỹ thuật hiện đại nhằm phục vụ phát triển công nghệ chiến lược.

Lần đầu tiên trong Luật, có một chương riêng để quy định về các chính sách thúc đẩy hoạt động nghiên cứu, phát triển và đổi mới sáng tạo trong doanh nghiệp. “Doanh nghiệp được trao quyền và khuyến khích mạnh mẽ để đầu tư cho nghiên cứu phát triển, không chỉ bằng nguồn lực của mình mà còn được hỗ trợ từ ngân sách nhà nước thông qua các chính sách "mồi" tài chính, theo nguyên tắc nhà nước chi một đồng để thu hút 3 - 4 đồng từ doanh nghiệp”, Thứ trưởng Lê Xuân Định nhấn mạnh.

Luật cũng cho phép doanh nghiệp được hạch toán các khoản chi cho hoạt động nghiên cứu và phát triển của doanh nghiệp, như chi phí sản xuất kinh doanh, không còn giới hạn mức trần. Các khoản chi này còn được tính khấu trừ thuế với hệ số ưu đãi vượt trội nếu đầu tư vào công nghệ chiến lược.

Doanh nghiệp có lãi được trích tối đa 5% lợi nhuận trước thuế để lập quỹ đầu tư vào khởi nghiệp sáng tạo, nhằm khuyến khích các doanh nghiệp, nhất là doanh nghiệp lớn, hỗ trợ các khởi nghiệp sáng tạo nghiên cứu phát triển các công nghệ mới, mô hình kinh doanh mới mang tính đột phá.

Ngoài ra, Nhà nước cũng có chính sách ưu tiên mua sắm sản phẩm khoa học và công nghệ của doanh nghiệp trong nước.

Luật cân bằng nghiên cứu khoa học tự nhiên và nghiên cứu khoa học xã hội. Các nghiên cứu xã hội đóng góp cho sự phát triển quốc gia không kém gì các nghiên cứu khoa học tự nhiên. Kết hợp liên ngành khoa học tự nhiên và khoa học xã hội để bảo đảm các công nghệ phát triển gắn với bảo vệ các giá trị đạo đức cốt lõi của nhân loại.

Phân biệt cách tiếp cận giữa nghiên cứu khoa học (ít định hướng ứng dụng, cần không gian tự do sáng tạo) và phát triển công nghệ (gắn với kết quả đầu ra, ứng dụng thực tiễn) để có các cơ chế, chính sách phù hợp cho hai loại hình này.

Thứ trưởng cũng cho biết, "tùy theo giai đoạn, chính sách sẽ có sự ưu tiên khác nhau. Hiện nay, tập trung nhiều hơn cho phát triển công nghệ để tạo tác động nhanh vào nền kinh tế, trong khi vẫn duy trì nền tảng nghiên cứu cơ bản tại các cơ sở giáo dục đại học, làm cơ sở cho đổi mới dài hạn".

Luật quy định phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo trong một hệ sinh thái hoàn chỉnh và cân bằng, bao gồm: thể chế, hạ tầng, nhân lực và các chủ thể như doanh nghiệp, viện nghiên cứu, trường đại học, nhà nước, nhà nghiên cứu, các định chế tài chính, tổ chức trung gian, trung tâm đổi mới sáng tạo, các quỹ nghiên cứu phát triển, đổi mới công nghệ và đầu tư mạo hiểm.

Trong hệ sinh thái này, Nhà nước đóng vai trò kiến tạo, thông qua việc đầu tư xây dựng các phòng thí nghiệm trọng điểm, phòng thí nghiệm dùng chung, hỗ trợ thông tin, tiêu chuẩn, sở hữu trí tuệ, ban hành cơ chế tài chính ưu đãi, hỗ trợ doanh nghiệp đổi mới sáng tạo, đồng thời thu hút và đãi ngộ nhân tài, chuyên gia trong và ngoài nước.

Sự phối hợp giữa các chủ thể được thúc đẩy qua các chính sách như: đặt hàng nhiệm vụ có tính liên kết viện - trường - doanh nghiệp, cơ chế đồng tài trợ từ quỹ nhà nước và tư nhân, công nhận các trung tâm đổi mới sáng tạo làm đầu mối kết nối, và chính sách chia sẻ lợi ích từ kết quả nghiên cứu… Từ đó, tạo nền tảng cho mối liên kết bản chất, bảo đảm tính đồng bộ và hiệu quả của toàn hệ sinh thái khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo quốc gia.

Theo quy định của Luật, các tổ chức nghiên cứu phát triển sẽ sử dụng nền tảng số quốc gia để quản lý nhiệm vụ khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo sử dụng ngân sách nhà nước. Cơ quan quản lý nhà nước có trách nhiệm theo dõi toàn bộ vòng đời nhiệm vụ, kể cả khi kéo dài 10 - 15 năm.

Cùng với đó, Luật chuyển từ mô hình tiền kiểm sang hậu kiểm, cắt giảm mạnh thủ tục hành chính và thay thế bằng quản lý số hóa, qua đó nâng cao hiệu quả điều hành, tính minh bạch và khả năng giám sát dài hạn.

Luật có hiệu lực thi hành kể từ ngày 1/10/2025.