Nền tảng lý luận và yêu cầu thực tiễn

Trải qua 80 năm xây dựng và phát triển, Đảng đã lãnh đạo Nhân dân ta xây dựng một bộ máy nhà nước phục vụ Nhân dân đạt được nhiều thành tựu to lớn. Nhà nước xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam thực sự là Nhà nước “của Nhân dân, do Nhân dân và vì Nhân dân”. Tuy nhiên, trong bối cảnh tình hình mới hiện nay của Kỷ nguyên mới, với sự phát triển như vũ bão của các cuộc cách mạng công nghệ trên thế giới đã có tác động trực tiếp và sâu rộng tới Việt Nam. Trước bối cảnh ấy, Tại kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XV đã thông qua Nghị quyết sửa đổi, bổ sung một số điều của Hiến pháp năm 2013 và Luật Tổ chức chính quyền địa phương (sửa đổi). Nghị quyết này xác lập mô hình chính quyền địa phương hai cấp, bao gồm cấp tỉnh và cấp xã, thống nhất trên cả nước. Đồng thời, nghị quyết cũng phân rõ nhiệm vụ, thẩm quyền, và cơ cấu tổ chức bộ máy của từng cấp chính quyền.

Với sự dẫn dắt của Trung ương Đảng mà đứng đầu là đồng chí Tổng Bí thư Tô Lâm, từ ngày 1/7/2025, ở Việt Nam thực hiện xây dựng chính quyền địa phương hai cấp với mục tiêu hướng tới là xây dựng chính quyền theo hướng gần dân, sát dân, phục vụ nhân dân tốt hơn,. Đồng thời, mở ra một cục diện mới trong phát triển đất nước với tầm nhìn lâu dài, ít nhất là trong 100 năm tới. Từ góc độ lý luận, chủ trương xây dựng chính quyền hai cấp là sự vận dụng sáng tạo và phù hợp với thực tiễn Việt Nam những nguyên tắc của khoa học quản lý nhà nước hiện đại. Khác với mô hình tập trung quyền lực tuyệt đối, mô hình này hướng đến sự phân cấp mạnh mẽ hơn, trao quyền và giao nhiệm vụ rõ ràng hơn cho từng cấp. Theo đó, cấp tỉnh sẽ tập trung vào các nhiệm vụ chiến lược, hoạch định chính sách, quản lý vĩ mô, đồng thời kiểm tra, giám sát việc thực thi. Ngược lại, cấp xã (bao gồm cả phường và thị trấn) sẽ là đơn vị trực tiếp giải quyết các thủ tục hành chính, cung cấp dịch vụ công và giải quyết các vấn đề liên quan trực tiếp đến đời sống của người dân. Đây thực sự là sự phát triển sáng tạo lý luận của Chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh vào thực tiễn cách mạng Việt Nam trong Kỷ nguyên mới với kỳ vọng tạo ra sự chuyển biến mạnh mẽ không chỉ còn là chính quyền của dân, do dân, vì dân mà chính quyền ấy hướng tới là sự chủ động, thực sự gần gũi, lắng nghe tâm tư nguyện vọng của Nhân dân, cũng như chủ động phục vụ cho lợi ích của Nhân dân. Cùng Nhân dân dựng xây một Việt Nam phồn thịnh, rạng ngời.

Trong suốt nhiều thập kỷ, Việt Nam vận hành mô hình chính quyền địa phương ba cấp: tỉnh, huyện và xã. Mô hình này đã phát huy vai trò tích cực trong giai đoạn đầu xây dựng đất nước, đặc biệt là trong việc đảm bảo quản lý chặt chẽ từ trung ương đến cơ sở. Tuy nhiên thực tiễn cho thấy, việc phân chia ba cấp hành chính đã dẫn đến sự chồng chéo về chức năng, nhiệm vụ giữa các cấp, đặc biệt là giữa cấp tỉnh và cấp huyện. Có những vấn đề mà cả hai cấp đều có thẩm quyền giải quyết, tạo ra sự quan liêu, "đá bóng trách nhiệm" và gây phiền hà cho người dân cũng như doanh nghiệp. Quy trình thủ tục hành chính rườm rà, qua nhiều khâu trung gian khiến thời gian giải quyết kéo dài, làm giảm hiệu quả hoạt động của bộ máy nhà nước. Người dân phải đi lại nhiều lần, từ xã lên huyện rồi lên tỉnh, gây lãng phí nguồn lực xã hội và làm giảm sút lòng tin vào chính quyền.

Sự thay đổi này không chỉ là một điều chỉnh về cơ cấu mà còn là một bước chuyển đổi tư duy quản lý, từ quản lý hành chính sang quản lý phục vụ. Cốt lõi của mô hình hai cấp là loại bỏ cấp trung gian không cần thiết (cấp huyện đối với một số lĩnh vực hoặc khu vực), để giảm thiểu các tầng nấc quan liêu, tinh giản biên chế và tiết kiệm ngân sách nhà nước. Điều này giúp bộ máy nhà nước trở nên linh hoạt, nhạy bén hơn trước những thay đổi của xã hội và yêu cầu phát triển kinh tế. Nó cũng thể hiện tầm nhìn chiến lược của Đảng và Nhà nước trong việc xây dựng một nền hành chính hiện đại, kiến tạo, phục vụ nhân dân một cách hiệu quả nhất.

Tối ưu hóa bộ máy: Từ lý thuyết đến hiệu quả vận hành

Mô hình chính quyền hai cấp được kỳ vọng sẽ tạo ra một bộ máy quản lý tinh gọn, thông suốt và hiệu quả. Việc loại bỏ hoặc giảm bớt vai trò của cấp huyện trong một số lĩnh vực sẽ giúp các quyết định được đưa ra nhanh hơn và việc thực thi cũng trực tiếp hơn. Cấp tỉnh, với vai trò là trung tâm hoạch định, sẽ có nhiều thời gian và nguồn lực hơn để tập trung vào các vấn đề mang tính chiến lược, dài hạn như quy hoạch phát triển vùng, thu hút đầu tư lớn, và xây dựng hạ tầng kỹ thuật trọng điểm. Các sở, ban, ngành cấp tỉnh sẽ không phải xử lý những công việc lặp lại, chi tiết mà cấp dưới có thể làm được, từ đó nâng cao năng lực chuyên môn và chất lượng tham mưu.

Mặt khác, việc trao quyền mạnh hơn cho cấp xã sẽ giúp chính quyền cơ sở trở thành "cánh tay nối dài" thực sự của chính quyền cấp trên. Cấp xã sẽ có đủ thẩm quyền và trách nhiệm để giải quyết dứt điểm các thủ tục hành chính đơn giản, phổ biến như cấp giấy khai sinh, đăng ký cư trú, xác nhận giấy tờ... ngay tại địa phương. Điều này giúp giảm đáng kể thời gian và chi phí đi lại của người dân, đồng thời tăng cường sự tương tác trực tiếp giữa chính quyền và người dân, xây dựng mối quan hệ gần gũi, tin cậy hơn.

Điểm mấu chốt để mô hình này vận hành trơn tru là sự phân định rõ ràng và rành mạch chức năng, nhiệm vụ giữa hai cấp. Cần xây dựng các quy định pháp lý chi tiết, quy trình làm việc khoa học để tránh tình trạng "vừa thừa, vừa thiếu". Đồng thời, cần đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý và cung cấp dịch vụ công. Hệ thống cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư, đất đai, doanh nghiệp... sẽ là xương sống giúp chính quyền hai cấp kết nối thông suốt, xử lý hồ sơ trực tuyến, liên thông, và minh bạch. Chẳng hạn, một người dân ở cấp xã có thể nộp hồ sơ xin giấy phép kinh doanh, và thông tin sẽ được truyền thẳng lên cơ quan chuyên môn cấp tỉnh để thẩm định và phê duyệt mà không cần qua bất kỳ trung gian hành chính nào.

Mô hình này cũng đòi hỏi một sự thay đổi lớn về cơ chế tài chính. Cần phân bổ nguồn lực và ngân sách phù hợp để cấp xã có đủ khả năng thực thi các nhiệm vụ được giao. Đồng thời, cần có cơ chế giám sát và đánh giá hiệu quả hoạt động của từng cấp một cách khách quan, công bằng. Quá trình triển khai sẽ phải đối mặt với nhiều thách thức, từ việc sắp xếp lại đội ngũ cán bộ, công chức đến việc thay đổi thói quen làm việc. Tuy nhiên, với quyết tâm chính trị cao và lộ trình rõ ràng, việc tinh giản bộ máy và nâng cao hiệu quả là hoàn toàn khả thi. Tinh gọn không có nghĩa là yếu đi, mà là tập trung sức mạnh vào những mắt xích then chốt, giải phóng nguồn lực để phục vụ mục tiêu lớn hơn.

Gắn kết chính trị - xã hội: Tạo sức mạnh từ sự đồng thuận và đổi mới

Mô hình chính quyền hai cấp không chỉ là một giải pháp hành chính mà còn là một bước đi chiến lược nhằm củng cố và tăng cường sức mạnh chính trị - xã hội.

Thứ nhất, thực hiện chính quyền địa phương hai cấp đã tạo ra những điều kiện thuận lợi trong việc phân công, phối hợp, phân cấp mạnh mẽ hơn nữa giữa Trung ương với địa phương; củng cố vai trò lãnh đạo của Đảng và sự quản lý thống nhất của Nhà nước, tạo ra một trục thông suốt trong sự lãnh đạo, chỉ đạo từ trung ương tới địa phương. Bằng cách giảm thiểu các tầng nấc hành chính, Đảng có thể tập trung vào công tác lãnh đạo về mặt chiến lược, định hướng phát triển, thay vì can thiệp vào các vấn đề cụ thể, vi mô mà chính quyền cơ sở có thể tự giải quyết. Điều này giúp tăng cường vai trò của chính quyền cấp tỉnh trong việc thực hiện các chủ trương, chính sách lớn của Trung ương, đảm bảo tính đồng bộ và hiệu quả trong toàn bộ hệ thống, hướng tới đưa các chủ trương, nghị quyết, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước được nhanh chóng triển khai tới Nhân dân, sát dân phục vụ Nhân dân một cách trực tiếp, thiết thực và đạt hiệu quả cao.

Thứ hai, thực hiện chính quyền địa phương hai cấp tạo ra sự liên thông rất lớn của cán bộ công chức cấp địa phương (cấp tỉnh và cấp xã), xóa bỏ sự phân biệt giữa cán bộ, công chức cấp xã với cán bộ, công chức cấp tỉnh là một bước tiến quan trọng của chế độ công vụ, cán bộ cấp tỉnh, thành có thể dễ dàng được luân chuyển, bổ nhiệm biệt phái xuống xã và ngược lại để tạo nên sự nhịp nhàng trong vận hành bộ máy chính quyền ở địa phương, từ đó góp phần vào việc xóa bỏ sự phân biệt cán bộ, công chức giữa các đơn vị hành chính các cấp nhất là trong cùng một địa phương.

Thứ ba, thực hiện chính quyền địa phương hai cấp góp phần giảm cấp trung gian cắt giảm chi phí đầu tư công về nhân lực và cơ sở vật chất, từ đó chấm dứt sự manh mún, dàn trải trong các hoạt động đầu tư công, góp phần tiết kiệm ngân sách (các nguồn lực) để có thể đầu tư tốt hơn cho con người cũng như cơ sở vật chất của chính quyền địa phương hai cấp, từ đó làm cho đội ngũ cán bộ công chức các cấp có thu nhập tốt hơn, đời sống được nâng cao, yên tâm công tác cũng như phục vụ ngày càng tốt hơn lợi ích của người dân và doanh nghiệp.

Thứ tư, mô hình chính quyền hai cấp sẽ thúc đẩy sự tham gia và đồng thuận của người dân. Khi các thủ tục hành chính được đơn giản hóa, thời gian giải quyết được rút ngắn, người dân sẽ cảm thấy hài lòng và tin tưởng hơn vào chính quyền. Sự trao quyền cho cấp xã cũng tạo điều kiện để người dân giám sát, góp ý trực tiếp vào hoạt động của chính quyền địa phương. Các cuộc họp dân, hội nghị đại biểu nhân dân sẽ trở nên có ý nghĩa hơn khi các quyết định đưa ra có thể được thực thi ngay lập tức, thay vì phải chờ đợi phê duyệt từ cấp trên. Điều này giúp xây dựng một môi trường chính trị cởi mở hơn, nơi quyền làm chủ của nhân dân được phát huy mạnh mẽ.

Thứ năm, chính quyền hai cấp tạo ra một động lực mạnh mẽ cho phát triển kinh tế - xã hội. Việc phân cấp mạnh mẽ giúp cấp tỉnh có đủ thẩm quyền để chủ động trong việc thu hút đầu tư, giải quyết các vấn đề về đất đai, quy hoạch và xây dựng, tạo ra một môi trường đầu tư thông thoáng, hấp dẫn hơn. Đồng thời, việc tinh giản bộ máy giúp tiết kiệm ngân sách, nguồn lực này có thể được tái đầu tư vào các dự án phúc lợi xã hội, giáo dục, y tế tại địa phương. Sự nhanh nhạy trong xử lý các vấn đề tại cơ sở cũng giúp giải phóng sức sản xuất, kích thích kinh tế địa phương phát triển một cách năng động.

Tuy nhiên, quá trình triển khai sẽ đòi hỏi một sự chuẩn bị kỹ lưỡng và quyết tâm cao. Cần phải có các chính sách đào tạo, bồi dưỡng để nâng cao năng lực cho đội ngũ cán bộ, công chức cấp xã, đảm bảo họ có đủ trình độ để đảm nhận các nhiệm vụ mới. Việc thay đổi thói quen làm việc và tư duy của cả một bộ máy hành chính là một quá trình lâu dài và đầy thách thức. Nhưng với những lợi ích chiến lược mà nó mang lại, việc xây dựng chính quyền hai cấp không chỉ là một sự thay đổi về mặt tổ chức mà còn là một cuộc cách mạng về phương thức lãnh đạo, quản lý và phục vụ nhân dân, hướng tới một nền hành chính Việt Nam thực sự hiện đại, hiệu quả và vững mạnh.