Quá trình kiến tạo mô hình quản trị quốc gia hiện đại, cải cách hành chính đang trở thành một trong những trụ cột quyết định năng lực cạnh tranh, hiệu quả phát triển và chất lượng quản trị của nhà nước ta. Trong bối cảnh đó, tư duy của Tổng Bí thư Tô Lâm về “Nhà nước phục vụ” đã định hình một hướng tiếp cận mới: Nhà nước không chỉ là cơ quan quản lý, mà phải trở thành thiết chế kiến tạo, bảo đảm phúc lợi, đồng thời thúc đẩy sự phát triển của xã hội và nền kinh tế. Đây không chỉ là chỉ đạo mang tính chính trị – hành chính, mà còn là một triết lý quản trị mang tầm vóc lý luận, có tính kế thừa và phát triển từ tư tưởng Hồ Chí Minh, đồng thời tiếp thu tinh hoa tri thức của khoa học chính trị hiện đại.
Phát biểu của Tổng Bí thư Tô Lâm tại nhiều hội nghị lớn gần đây cho thấy sự quyết liệt về tư duy: “Xây dựng Nhà nước pháp quyền của chúng ta là xây dựng một nhà nước mạnh nhưng không lạm quyền, có kỷ cương nhưng không xa dân. Hành động quyết liệt nhưng phải nhân văn, thuyết phục, có đối thoại”. Tư duy này đặt Việt Nam vào xu hướng đổi mới mô hình quản trị theo hướng hiện đại, hiệu quả, đặt người dân ở vị trí trung tâm – một định hướng tương thích với luận thuyết “ giá trị công - public value”, “ năng lực nhà nước- state capacity” và “ nhà nước phục vụ - service-oriented government” trên thế giới.
Tiến trình hiện đại hóa nền hành chính quốc gia, một trong những dấu ấn
tư duy nổi bật nhất thời gian qua chính là định hướng “Nhà nước phục vụ”
được Tổng Bí thư Tô Lâm nhiều lần nhấn mạnh. Đây không chỉ là một yêu
cầu về tinh thần thái độ của đội ngũ công chức, mà còn là một triết lý
chính trị – hành chính mang tính nền tảng, có khả năng định hình lại mô
hình vận hành của bộ máy Nhà nước Việt Nam trong thời kỳ mới.
Tư tưởng “lấy dân làm gốc” là một trong những trụ cột của tư duy chính trị Hồ Chí Minh. Người khẳng định: “Bao nhiêu lợi ích đều vì dân. Bao nhiêu quyền hạn đều của dân.” Và nhấn mạnh: “Chính phủ là công bộc của dân.” Khi khẳng định “bao nhiêu lợi ích đều vì dân”, ta thấy rằng Hồ Chí Minh đồng thời đưa ra một tiêu chí đánh giá hiệu quả hoạt động của bộ máy nhà nước. Một chính quyền được coi là tốt không phải vì tự xưng là “của dân”, mà vì trên thực tế các chính sách và quyết định của nó mang lại lợi ích thiết thực cho đa số nhân dân. Tư duy này vượt xa cách đánh giá nhà nước theo kiểu hình thức hoặc mệnh lệnh hành chính, vốn phổ biến trong các mô hình nhà nước quan liêu truyền thống. Nó đòi hỏi nhà nước phải thường xuyên tự soi chiếu hoạt động của mình vào đời sống thực tế của người dân, phải biết lắng nghe, điều chỉnh và chịu trách nhiệm trước xã hội. Đây chính là nền tảng tư tưởng nội sinh của mô hình “Nhà nước phục vụ” mà Tổng Bí thư Tô Lâm kế thừa và phát triển trong điều kiện hiện đại của cải cách thể chế và chuyển đổi số.
“Nhà nước phục vụ” – kim chỉ nam từ người đứng đầu Đảng
Sau khi đảm nhiệm trọng trách Tổng Bí thư Đảng cộng sản Việt Nam, Tổng Bí thư Tô Lâm đã đưa ra thông điệp rõ ràng: “Tôi mong các đại biểu cho ý kiến cụ thể mô hình hai cấp phải thiết kế thế nào cho dân không bị xa chính quyền, không bị đứt gãy dịch vụ công. Đừng để tuyên bố tinh gọn bộ máy mà sinh thêm ra tầng nấc”.
Phát biểu này thể hiện tư tưởng xuyên suốt của Tổng Bí thư về nhiệm vụ căn bản của chính quyền: chuyển từ tư duy cai quản sang tư duy phục vụ; chuyển từ quyền lực hành chính sang năng lực kiến tạo phát triển. Trong bối cảnh cải cách bộ máy đang được triển khai mạnh mẽ, tư duy này là la bàn đúng hướng, giúp tránh những sai lầm cải cách hình thức và giữ cho Nhà nước luôn đứng về phía người dân – đúng với tinh thần “nhà nước phục vụ” mà chúng ta theo đuổi.
Tại kỳ họp Quốc hội gần đây, Tổng Bí thư từng nêu rõ: “Chúng ta đã làm đủ chưa để mỗi quyền lực đều phải được ràng buộc trong khuôn khổ pháp luật, vận hành đúng thẩm quyền, đúng mục đích, đúng lợi ích của nhân dân? Còn có khoảng trống nào khiến người dân cảm thấy "muốn thì được mà không muốn thì thôi"? Còn tình trạng nào mà người dân phải đi xin những thứ lẽ ra họ phải được hưởng? Đây là ba câu hỏi được đặt ra không nhằm tạo ra sự hoài nghi, mà để thúc đẩy một bước nhảy thể chế.
Tổng bí thư muốn nhắc nhở rằng, xây dựng nhà nước pháp quyền không phải là một trạng thái đạt được rồi dừng lại, mà là một quá trình liên tục tự hoàn thiện. Khi nào người dân còn cảm thấy quyền của mình phụ thuộc vào ý chí của người khác; chừng nào còn có những khoảng trống khiến pháp luật bị “mềm hóa”; quyền lực chưa thực sự bị khóa chặt bởi trách nhiệm và chế tài, thì khi đó cải cách vẫn chưa chạm đến cốt lõi. Khóa chặt quyền lực không phải để làm yếu bộ máy, mà để làm mạnh niềm tin xã hội. Và chỉ khi người dân không còn phải “xin” những gì thuộc về mình, thì nhà nước pháp quyền mới thực sự đi vào đời sống – không phải như một khẩu hiệu, mà như một thực tại sống động.
Những phát biểu mạnh mẽ này không chỉ nhấn mạnh yêu cầu thay đổi thái độ phục vụ, mà còn hàm chứa một triết lý sâu sắc về bản chất của Nhà nước trong điều kiện phát triển hiện nay.
Cốt lõi triết lý: Nhà nước là thiết chế tạo ra giá trị công
Trong tiến trình cải cách đất nước, Nhà nước chỉ thực sự mạnh khi tạo ra nhiều giá trị công, chứ không phải khi nắm nhiều quyền lực. Đây chính là nền tảng tư tưởng để xây dựng một Nhà nước pháp quyền hiện đại, kiến tạo phát triển và được xã hội tin cậy. Triết lý “Nhà nước phục vụ” thể hiện tầm nhìn hiện đại của Tổng Bí thư Tô Lâm về Nhà nước như một nhà cung ứng giá trị công– một quan điểm tương đồng với các học giả như Mark Moore, Francis Fukuyama hay Evans & Rauch. Ở đó, Nhà nước không chỉ quản lý theo lối hành chính truyền thống, mà phải: bảo đảm dịch vụ công chất lượng, thúc đẩy hiệu quả quản trị, tạo điều kiện cho phát triển kinh tế – xã hội, bảo vệ quyền và lợi ích chính đáng của người dân và doanh nghiệp.
Tổng Bí thư Tô Lâm từng nhấn mạnh: .“Nơi nào cấp dưới có thể giải quyết nhanh, sát dân hơn thì phải mạnh dạn giao quyền. Nhưng giao quyền không phải là việc đẩy việc xuống, đẩy rủi ro xuống. Giao quyền phải đi cùng với nguồn lực, nhân lực, công cụ và cả vùng an toàn pháp lý để cán bộ dám làm, dám chịu trách nhiệm vì lợi ích chung, không phải chịu trách nhiệm cá nhân một cách oan uổng, khó làm”, câu nói này hàm chứa một tư duy cải cách quản trị rất hiện đại, chạm đúng “điểm nghẽn” lâu nay của phân cấp, phân quyền trong bộ máy nhà nước.
Trước hết, câu nói khẳng định nguyên tắc đúng đắn của phân quyền: việc gì cấp dưới làm nhanh hơn, sát dân hơn thì phải giao cho cấp dưới. Đây là tinh thần của quản trị công đổi mới – đưa quyền lực đến gần người dân, rút ngắn khoảng cách giữa chính sách và cuộc sống, hạn chế tình trạng “xin – chờ – đẩy lên”. Phân quyền đúng sẽ làm tăng hiệu quả, trách nhiệm và chất lượng phục vụ. Nhưng điểm sắc sảo nằm ở vế sau: giao quyền không đồng nghĩa với đẩy việc và đẩy rủi ro xuống dưới.
Thực tiễn cho thấy, nếu chỉ giao thẩm quyền mà không giao đủ nguồn lực, thì phân quyền trở thành hình thức. Cấp dưới được quyền quyết nhưng không có ngân sách, không đủ nhân lực, không có dữ liệu, công cụ hay cơ chế phối hợp thì quyền lực ấy chỉ tồn tại trên giấy, thậm chí trở thành gánh nặng. Quan trọng hơn, phát biểu chạm tới nỗi sợ trách nhiệm của cán bộ cơ sở – một vấn đề rất thực. Khi khung pháp lý không rõ ràng, ranh giới giữa “sai sót do rủi ro chính sách” và “vi phạm cá nhân” bị nhập nhằng, thì cán bộ có xu hướng né tránh, không dám quyết. Vì vậy, yêu cầu “vùng an toàn pháp lý” là then chốt: cán bộ dám làm vì lợi ích chung phải được bảo vệ, không bị quy trách nhiệm oan uổng khi đã làm đúng quy trình, đúng thẩm quyền, trong điều kiện thông tin và pháp luật cho phép.
Tư duy này bắt nguồn từ luận điểm cơ bản của lý thuyết quản trị hiện đại: hiệu quả Nhà nước phụ thuộc vào năng lực thực thi, chất lượng thể chế và đạo đức công vụ. “Chúng ta cũng phải khẳng định rõ hơn mô hình quản trị quốc gia trong giai đoạn tới. Quản trị dựa trên pháp luật, minh bạch, dữ liệu tin cậy, hạ tầng số hiện đại, bộ máy tinh gọn, cán bộ liêm chính, kỷ cương đi đôi với phục vụ. Quản trị như vậy là quản trị kiến tạo phát triển chứ không phải là quản trị xin cho”, Tổng Bí thư nhấn mạnh. "Cần có cách làm mới về quản trị dữ liệu để bảo đảm đáp ứng đúng lộ trình đặt ra, nếu cần thiết phải bỏ đi những cơ sở dữ liệu chưa đúng để làm lại, tránh kéo dài gây lãng phí. Không có chuyển đổi số, mô hình hành chính hai cấp sẽ không thể vận hành hiệu quả”.
Hai ý kiến này cho thấy tư duy cải cách quyết liệt và thực tế về chuyển đổi số trong quản trị nhà nước, không né tránh những “di sản lỗi” của quá trình đầu tư trước đây. Trước hết, yêu cầu “cách làm mới về quản trị dữ liệu” nhấn mạnh rằng dữ liệu không chỉ là vấn đề kỹ thuật, mà là nền tảng của quản trị hiện đại. Việc sẵn sàng bỏ đi những cơ sở dữ liệu làm chưa đúng để làm lại phản ánh tư duy dám chấp nhận chi phí ngắn hạn nhằm tránh lãng phí dài hạn. Nếu tiếp tục vá víu những hệ thống thiết kế sai, thiếu chuẩn hóa, thiếu liên thông, thì chi phí duy trì sẽ ngày càng lớn mà hiệu quả quản lý vẫn thấp.
Thứ hai, khẳng định chuyển đổi số là điều kiện tiên quyết để mô hình chính quyền địa phương hai cấp vận hành hiệu quả cho thấy mối quan hệ trực tiếp giữa công nghệ và thể chế. Khi giảm tầng nấc trung gian, bộ máy chỉ có thể thông suốt nếu dữ liệu được chia sẻ thời gian thực, quy trình được số hóa, trách nhiệm được truy vết rõ ràng. Không có nền tảng số, mô hình hai cấp dễ rơi vào quá tải, đứt gãy dịch vụ công và tăng rủi ro quản lý.
Từ tinh thần chính trị đến hành động thực tiễn, sự vượt trội về tầm nhìn: Nhà nước phục vụ gắn với Nhà nước pháp quyền
Từ nền tảng triết lý đó, Tổng Bí thư Tô Lâm nhất quán cho rằng: Đảng lãnh đạo tuyệt đối, toàn diện nhưng không làm thay, không bao biện, không buông lỏng. Chính phủ quản lý, điều hành theo luật pháp, dám chịu trách nhiệm cá nhân. Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể chính trị xã hội thực sự trở thành cầu nối tin cậy giữa Đảng, Nhà nước với nhân dân”. Trước hết, khẳng định Đảng lãnh đạo tuyệt đối, toàn diện là nguyên tắc nền tảng của hệ thống chính trị. Nhưng điểm tiến bộ nằm ở việc nhấn mạnh “không làm thay, không bao biện”.
Điều này thể hiện tư duy phân định rõ lãnh đạo bằng đường lối, chủ
trương, kiểm tra – giám sát, chứ không can thiệp hành chính cụ thể. Đồng
thời, “không buông lỏng” nhấn mạnh trách nhiệm chính trị cuối cùng của
Đảng trong việc bảo đảm bộ máy vận hành đúng mục tiêu, không để quyền
lực trôi nổi. Tiếp đó, yêu cầu Chính phủ quản lý, điều hành theo luật
pháp và dám chịu trách nhiệm cá nhân đánh trúng điểm yếu lâu nay của
hành chính công: trách nhiệm bị hòa tan trong tập thể. Khi trách nhiệm
cá nhân được xác lập rõ ràng, quyền hạn mới đi đôi với trách nhiệm, kỷ
luật hành chính mới có thực chất, và hiệu lực điều hành mới được nâng
lên. Cuối cùng, việc đặt Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể chính trị – xã
hội vào vai trò “cầu nối tin cậy” cho thấy nhận thức rõ rằng kiểm soát
quyền lực không thể chỉ từ bên trong Nhà nước. Khi các tổ chức này thực
sự đại diện cho tiếng nói của nhân dân, phản ánh trung thực tâm tư, giám
sát có chiều sâu, thì mối liên hệ giữa Đảng, Nhà nước và nhân dân mới
bền chặt, niềm tin xã hội mới được củng cố.
“Đảng ta là Đảng cầm quyền, cầm quyền tức là phải gánh trách nhiệm trước dân về sự phát triển của đất nước, về cuộc sống hằng ngày của nhân dân. Cầm quyền không chỉ là đưa ra đường lối mà còn là tổ chức thực hiện, kiểm tra thực hiện và chịu trách nhiệm về kết quả”
Trước hết, “cầm quyền” được đặt trong mối quan hệ trực tiếp với nhân dân. Quyền lực không phải để khẳng định vị thế, mà để gánh trách nhiệm về sự phát triển đất nước và đời sống hằng ngày của dân. Đây là cách định nghĩa cầm quyền theo hướng trách nhiệm, không phải đặc quyền. Thứ hai, phát biểu bác bỏ tư duy “lãnh đạo bằng khẩu hiệu”. Cầm quyền không dừng ở việc đề ra đường lối, mà phải tổ chức thực hiện, kiểm tra việc thực hiện. Điều này cho thấy vai trò lãnh đạo phải xuyên suốt toàn bộ chu trình chính sách, từ quyết định đến kết quả cuối cùng trong đời sống xã hội. Cuối cùng, điểm cốt lõi là chịu trách nhiệm về kết quả. Khi kết quả không đạt, không thể đổ cho cơ chế, cho cấp dưới hay hoàn cảnh. Trách nhiệm chính trị thuộc về Đảng cầm quyền – đó là thước đo cao nhất của năng lực và uy tín lãnh đạo.
Điểm đặc biệt trong tư duy của Tổng Bí thư Tô Lâm là: Nhà nước phục vụ không tách rời Nhà nước pháp quyền, mà dựa trên nền tảng: minh bạch hóa quyền lực, chuẩn hóa quy trình, kiểm soát quyền tùy nghi của cán bộ, bảo đảm pháp luật là công cụ phục vụ chứ không phải công cụ gây khó.
“Nhà nước pháp quyền không chỉ là có hệ thống pháp luật đầy đủ. Nhà nước pháp quyền trước hết là sự thượng tôn Hiến pháp và pháp luật, là sự kiểm soát quyền lực, là công khai, minh bạch, là giải trình trước nhân dân.
Tổng Bí thư nói, chúng ta đã ban hành luật để quản lý xã hội bằng pháp luật, xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân. Nhưng trong thực tiễn vẫn còn tình trạng: “luật thì đúng mà làm thì khó”, “ trên nghị trường thì thông, xuống dưới cơ sở thì lại vướng”. Lập luận này khẳng định chuẩn mực cốt lõi của nhà nước pháp quyền không nằm ở số lượng luật, mà ở chất lượng tuân thủ: Hiến pháp và pháp luật phải thực sự đứng trên mọi quyền lực. Khi quyền lực chưa bị kiểm soát hiệu quả, khi công khai – minh bạch và trách nhiệm giải trình còn hình thức, thì hệ thống pháp luật dù đầy đủ vẫn chưa đủ để bảo đảm tính pháp quyền.
Điểm đáng chú ý là sự chỉ ra nghịch lý thực tiễn: luật được thiết kế đúng ở tầm chính sách, nhưng bị “kẹt” ở khâu tổ chức thực hiện. Sự “thông” trên nghị trường phản ánh tư duy lập pháp, còn sự “vướng” ở cơ sở cho thấy những điểm nghẽn trong thể chế thực thi: thủ tục chồng chéo, hướng dẫn thiếu nhất quán, tâm lý sợ trách nhiệm, hoặc lợi ích cục bộ cản trở việc áp dụng luật. Qua đó, phát biểu đặt ra yêu cầu chuyển trọng tâm cải cách từ ban hành luật sang bảo đảm luật vận hành trơn tru. Nhà nước pháp quyền chỉ thực sự tồn tại khi người dân cảm nhận được pháp luật dễ hiểu, dễ thực hiện, dễ bảo vệ quyền lợi của mình – chứ không phải là một hệ thống đúng về nguyên tắc nhưng khó đi vào cuộc sống. Đây chính là tinh thần của nhà nước pháp quyền tiến bộ: pháp luật vì con người, chứ không vì bộ máy.
Một triết lý cho kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình của đất nước
Triết lý “Nhà nước phục vụ” trong chỉ đạo của Tổng Bí thư Tô Lâm không chỉ thể hiện bản lĩnh chính trị và tầm nhìn cải cách, mà còn phản ánh sự nhạy bén trong việc nắm bắt xu thế phát triển của mô hình Nhà nước hiện đại.
Từ các phát biểu và yêu cầu quyết liệt của Tổng Bí thư, có thể thấy rõ ba tầng giá trị: Nhà nước là công bộc của dân – nền tảng đạo đức quyền lực Nhà nước là thiết chế kiến tạo – nền tảng thể chế quyền lực. Nhà nước là tổ chức phục vụ – nền tảng vận hành quyền lực. Khi triển khai nhất quán, triết lý này sẽ tạo ra động lực mới cho cải cách hành chính, nâng cao năng lực Nhà nước, và hướng đến một mô hình quản trị hiện đại, minh bạch, hiệu quả – một Nhà nước vừa pháp quyền, vừa kiến tạo, và trên hết là phục vụ nhân dân.
Nhìn lại những chỉ đạo của Tổng Bí thư Tô Lâm, có thể thấy triết lý “Nhà nước phục vụ” không phải khẩu hiệu mà là mô hình vận hành mới của Nhà nước ta, dựa trên ba trụ cột: hiệu quả thể chế, đạo đức công vụ, chuyển đổi số và cải cách thực chất. Đó là tầm nhìn phù hợp với xu thế của các mô hình quản trị tiên tiến trên thế giới, và cũng là kỳ vọng của người dân về một Nhà nước hiện đại, minh bạch, tận tâm. Nếu được triển khai quyết liệt, đồng bộ, triết lý mà Tổng Bí thư Tô Lâm đặt ra sẽ tạo ra một bước tiến mới thể chế, đưa nền hành chính Việt Nam bước sang một giai đoạn phát triển mới – vì dân, gần dân, phục vụ dân.
Triết lý “Nhà nước phục vụ” của Tổng Bí thư Tô Lâm không chỉ là thay đổi ngôn từ, mà là sự chuyển đổi căn bản về tư duy quyền lực, tổ chức bộ máy và phương thức vận hành Nhà nước. Đó là sự kết hợp hài hòa giữa: giá trị truyền thống của tư tưởng Hồ Chí Minh, lý luận quản trị hiện đại, nhu cầu cải cách thực tiễn của Việt Nam và năng lực lãnh đạo chính trị mang tính kiến tạo, triết lý này sẽ tạo nền tảng cho một nền hành chính liêm chính, hiện đại, một Nhà nước pháp quyền hiệu lực – hiệu quả, mô hình quản trị quốc gia tiên tiến, hướng tới người dân; và một Việt Nam phát triển bền vững trong kỷ nguyên số. Từ “Nhà nước của dân, do dân, vì dân” đến “Nhà nước phục vụ, liêm chính, hành động” là một tiến trình phát triển tư tưởng – chứ không chỉ là kế thừa đơn thuần.
