Hòa giải thân thiện – “cánh cửa mềm” của tư pháp phục hồi đối với người chưa thành niên

Ở Việt Nam, xu thế này được thể hiện qua việc hoàn thiện khung pháp lý về xử lý chuyển hướng, các biện pháp thay thế xử lý hình sự, cũng như các hướng dẫn về hòa giải ở cơ sở đối với người chưa thành niên vi phạm pháp luật. Trong đó, hòa giải thân thiện được xem là một “cánh cửa mềm” – nơi tư pháp phục hồi được thực hành gần gũi nhất với đời sống.

Khác với quy trình tố tụng vốn mang tính đối kháng, nghi thức chặt chẽ, hòa giải thân thiện đặt trọng tâm vào đối thoại và sự đồng thuận. Đối với người chưa thành niên, điều này đặc biệt phù hợp. Ở lứa tuổi đang phát triển, dễ bồng bột, dễ bị tác động bởi môi trường, việc bị cuốn vào một quy trình tố tụng cứng nhắc, kéo dài có thể gây tổn thương tâm lý sâu sắc, dẫn tới mặc cảm, bị kỳ thị, khó tái hòa nhập. Hòa giải thân thiện, nếu được tổ chức đúng cách, sẽ giảm thiểu những tổn thương đó, đồng thời vẫn bảo đảm tính nghiêm minh của pháp luật.

Bản chất của tư pháp phục hồi là đặt câu hỏi: “Hành vi sai trái đã gây hại gì và làm thế nào để khắc phục?”, thay vì chỉ hỏi “Phải trừng phạt như thế nào?”. Thay vì chỉ tập trung vào người vi phạm, mô hình này còn quan tâm đến người bị hại và cộng đồng. Trong một phiên hòa giải thân thiện, người chưa thành niên có cơ hội nghe trực tiếp cảm xúc, tổn thương của người bị hại; được giải thích rõ hậu quả hành vi; được hướng dẫn cách nhận trách nhiệm và đề xuất phương án bồi thường, sửa chữa. Người bị hại được chia sẻ, được tôn trọng, được tham gia định hình “giải pháp công lý”. Cộng đồng, thông qua gia đình, nhà trường, tổ chức đoàn thể, được mời gọi đồng hành giám sát, hỗ trợ trẻ thay đổi.

Điều đó không chỉ giải quyết vụ việc cụ thể, mà còn góp phần xây dựng văn hóa pháp lý lành mạnh trong cộng đồng: tôn trọng pháp luật, tôn trọng quyền của người khác, nhưng cũng sẵn sàng trao cơ hội sửa sai, tránh cực đoan. Đối với người chưa thành niên, mỗi lần vấp ngã được xử lý theo hướng phục hồi, nhân văn là một lần “bài học sống” mạnh mẽ hơn mọi bài giảng lý thuyết.

Tuy vậy, hòa giải thân thiện không phải là “nơi nương tay vô điều kiện”. Ngược lại, nó đòi hỏi sự chuyên nghiệp cao từ hòa giải viên: phải nắm chắc pháp luật để không hòa giải sai thẩm quyền; phải hiểu rõ tâm – sinh lý trẻ em, biết nhận diện các dấu hiệu tổn thương, bạo lực tiềm ẩn; phải có kỹ năng lắng nghe, đặt câu hỏi, kiểm soát xung đột, bảo đảm sự tham gia thực chất của trẻ và các bên. Một phiên hòa giải được gọi là “thân thiện” không chỉ vì lời nói nhẹ nhàng, mà vì nó bảo vệ được phẩm giá, quyền lợi của trẻ và người bị hại, đồng thời củng cố niềm tin vào pháp luật.

Trong bức tranh đó, trợ giúp pháp lý là sợi dây kết nối quan trọng. Người chưa thành niên và gia đình thường thiếu hiểu biết pháp luật, không nắm rõ quyền lợi, nghĩa vụ, không biết cách tham gia hòa giải sao cho có lợi nhất. Sự hiện diện của người làm công tác trợ giúp pháp lý – dưới vai trò tư vấn, giải thích, đồng hành – giúp cân bằng tương quan, bảo đảm các quyết định trong hòa giải được đưa ra trên cơ sở hiểu biết và tự nguyện, không bị ép buộc hay lợi dụng.

Để hòa giải thân thiện thực sự trở thành “cánh cửa mềm” của tư pháp phục hồi, cần một chiến lược dài hơi: hoàn thiện khung pháp lý về xử lý chuyển hướng; hướng dẫn chi tiết hơn các tiêu chí lựa chọn vụ việc hòa giải; xây dựng và duy trì mạng lưới hòa giải viên, cán bộ tư pháp, trợ giúp viên pháp lý được đào tạo bài bản; tăng cường phối hợp với nhà trường, đoàn thể, tổ chức xã hội trong phát hiện, hỗ trợ các trường hợp trẻ có hành vi nguy cơ. Đồng thời, cần đẩy mạnh truyền thông để người dân hiểu rằng hòa giải thân thiện không phải là “nương nhẹ”, “bỏ qua” cho hành vi sai trái, mà là cách xử lý vừa nghiêm minh, vừa nhân văn, vì tương lai của trẻ và sự ổn định của cộng đồng.

Khi những “cánh cửa mềm” như hòa giải thân thiện được mở rộng và vận hành hiệu quả, hệ thống tư pháp sẽ trở nên gần gũi hơn với người dân, đặc biệt là với trẻ em. Đó cũng là cách chúng ta cụ thể hóa các cam kết về quyền trẻ em, xây dựng một xã hội trong đó mỗi đứa trẻ, dù đã từng lầm lỡ, vẫn có cơ hội đứng dậy, sửa sai và trưởng thành trong vòng tay của gia đình, cộng đồng và pháp luật.