Kể từ khi được ban hành vào năm 2013, Luật Hòa giải ở cơ sở đã khẳng định vai trò là “sợi dây” gắn kết tình làng nghĩa xóm, giải quyết hiệu quả hàng triệu mâu thuẫn trong cộng đồng ngay từ khi mới phát sinh. Tuy nhiên, qua thực tiễn, bộ luật đã bộc lộ những hạn chế, chưa theo kịp sự thay đổi nhanh chóng của đời sống kinh tế - xã hội.

Như Thứ trưởng Bộ Tư pháp Nguyễn Thanh Ngọc đã nhấn mạnh vai trò của Luật Hòa giải ở cơ sở trong đời sống chính trị - xã hội hiện nay, sau gần 12 năm thi hành Luật Hòa giải ở cơ sở đã giúp củng cố khối đại đoàn kết toàn dân, bảo đảm an ninh trật tự xã hội, bên cạnh những thành tựu thì cũng có những khó khăn, vướng mắc cần sửa đổi, bổ sung Luật để phù hợp với tình hình mới.

Tại các diễn đàn pháp lý gần đây, nhiều chuyên gia và người làm công tác hòa giải đã thẳng thắn chỉ ra các "điểm nghẽn" như: phạm vi hòa giải còn cứng nhắc, mô hình tổ chức chưa linh hoạt, và đặc biệt là chính sách đãi ngộ cho hòa giải viên còn hạn chế, chưa thực sự tạo động lực để họ cống hiến.

Công cuộc cải cách, xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam đang diễn ra mạnh mẽ với việc sắp xếp, tinh gọn bộ máy hành chính và thí điểm mô hình chính quyền đô thị tại các thành phố lớn. Bối cảnh mới này đặt ra yêu cầu cấp thiết phải sửa đổi Luật Hòa giải ở cơ sở cho phù hợp.

Theo Phó Cục trưởng Cục Phổ biến, giáo dục pháp luật và Trợ giúp pháp lý Ngô Quỳnh Hoa khẳng định, hòa giải ở cơ sở là một phương thức giải quyết tranh chấp ngoài Tòa án ngày càng được coi trọng và ưu tiên áp dụng.

Tại các thành phố lớn như Hà Nội, TP.HCM, Đà Nẵng, mô hình chính quyền đô thị đã được triển khai, trong đó không tổ chức Hội đồng nhân dân (HĐND) ở cấp phường. Điều này tạo ra một khoảng trống pháp lý trong việc giám sát, quản lý và tạo điều kiện cho các tổ hòa giải hoạt động, vốn trước đây có sự tham gia của HĐND phường. Do đó, luật sửa đổi cần quy định rõ cơ chế quản lý, chỉ đạo và phối hợp mới của UBND các cấp đối với công tác hòa giải, đảm bảo hoạt động này không bị gián đoạn và ngày càng hiệu quả hơn trong cơ cấu chính quyền mới.

Quá trình sáp nhập, điều chỉnh địa giới các đơn vị hành chính cấp xã, thôn, tổ dân phố đang diễn ra trên cả nước. Luật sửa đổi cần đưa ra những quy định mang tính định hướng, linh hoạt về việc kiện toàn, sắp xếp lại các tổ hòa giải tại các đơn vị hành chính mới, tránh gây xáo trộn và duy trì sự ổn định của mạng lưới hòa giải viên tại cơ sở.

Phù hợp với chủ trương xây dựng Chính phủ điện tử, chính quyền số, việc ứng dụng công nghệ thông tin vào công tác hòa giải là một xu thế tất yếu. Luật mới cần tạo hành lang pháp lý để xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia về hòa giải nhằm quản lý thông tin hòa giải viên, theo dõi hoạt động và thống kê các vụ việc hòa giải trên toàn quốc.

Ứng dụng các thành tựu khoa học công nghệ để giúp các hòa giải viên trên cả nước, kể cả vùng sâu vùng xa, dễ dàng tiếp cận kiến thức pháp luật và kỹ năng mới. Cũng như tư vấn, hướng dẫn và tiến tới thí điểm hòa giải một số vụ việc đơn giản qua hình thức trực tuyến.