Quy định pháp luật về nhãn hàng hoá đối với sản phẩm nước ép trái cây: Kinh nghiệm quốc tế và đề xuất cho Việt Nam

Tóm tắt:
Nhãn hàng hoá là công cụ quan trọng nhằm quảng bá cho nhà sản xuất, là chỉ dẫn giúp người tiêu dùng lựa chọn được sản phẩm phù hợp với nhu cầu của họ, đồng thời đảm bảo hiệu quả của hoạt động quản lý nhà nước về an toàn thực phẩm. Đặc biệt với mặt hàng được tiêu dùng phổ biến như nước ép trái cây, việc ghi nhãn hàng hoá chính xác, trung thực không chỉ nhằm bảo vệ quyền lợi chính đáng của người tiêu dùng mà còn góp phần phòng ngừa, giảm thiểu nguy cơ đối với sức khỏe cộng đồng (như bệnh đái tháo đường, sâu răng, bệnh tim mạch…) và gia tăng chi phí y tế xã hội. Trên cơ sở phân tích các quy định của pháp luật về nhãn hàng hoá cũng như thực tiễn áp dụng các quy định này đối với sản phẩm nước ép trái cây trên thị trường, nghiên cứu đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện quy định về ghi nhãn hàng hóa, hướng đến bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng và tăng cường hiệu quả quản lý nhà nước về thực phẩm.
Từ khoá: nhãn hàng hoá, tên hàng hoá, hình minh hoạ, bao bì sản phẩm
Abstract:
Goods labels serve as an important tool for manufacturers to promote their products, as well as a means to help consumers choose products that meet their needs while ensuring the effectiveness of state management over food safety. Particularly for widely consumed products such as fruit juice, accurate and truthful labeling not only protects the legitimate rights of interests of consumers but also contributes to preventing and reducing public health risks (such as diabetes, tooth decay, and cardiovascular diseases, etc.) and increasing social healthcare costs. Based on an analysis of legal provisions on goods labeling and the practical application of these regulations to fruit juice products on the market, this study proposes solutions to improve labeling regulations, with a view to protecting consumer rights and enhancing the effectiveness of state management over food products.
Keywords: goods labels, product name, illustrative image, product packaging

1. Giới thiệu về nhãn hàng hoá

1.1. Khái niệm nhãn hàng hoá và ghi nhãn hàng hoá

Xuất hiện lần đầu tiên vào khoảng năm 5000 trước Công nguyên[1] khi người Sumeria – chủ nhân của nền văn minh Lưỡng Hà – bắt đầu khắc tên lên các dụng cụ bằng đất sét với mục đích đánh dấu nguồn gốc của chúng, nhãn hàng hoá được xem là kênh truyền thông quan trọng cho sản phẩm, qua đó tăng khả năng cạnh tranh của nhà sản xuất (NSX) trên thị trường. Về phía người tiêu dùng (NTD), quyền được thông tin kịp thời, chính xác, đầy đủ về sản phẩm, hàng hoá, dịch vụ[2] của NTD còn được công nhận và bảo hộ bởi pháp luật[3]. Dựa vào các thông tin được cung cấp này, NTD có thể biết đây là sản phẩm gì, được làm từ nguyên liệu nào, nguồn gốc từ đâu, có phù hợp với nhu cầu và tình trạng sức khoẻ của mình hay không, từ đó đưa ra quyết định mua sắm. Đối với cơ quan nhà nước, nhãn hàng hóa là một căn cứ để thực hiện việc quản lý nhà nước đối với hoạt động sản xuất, kinh doanh hàng hóa của doanh nghiệp. Cụ thể, thông tin trên nhãn hàng hoá là căn cứ để kiểm tra, đối chiếu, nhằm xác định chất lượng, tình trạng của hàng hóa; hay hàng hóa quá hạn sử dụng không được phép lưu thông trên thị trường[4]...

Trong thương mại quốc tế thời hiện đại, các quy định về nhãn hàng hoá được ghi nhận cụ thể trong các hiệp định về xuất xứ hàng hoá, tiêu chuẩn kỹ thuật, các biện pháp kiểm dịch động thực vật …trong khuôn khổ Tổ chức thương mại thế giới (WTO), cũng như các hiệp định thương mại tự do song phương, đa phương giữa các quốc gia. Đặc biệt trong bối cảnh hàng hoá Việt Nam có cơ hội thâm nhập vào các thị trường "khó tính", tiêu chuẩn cao (đặc biệt với ngành hàng thực phẩm) như Cộng đồng Châu Âu, Hoa Kỳ, Úc, Nhật Bản, Hàn Quốc…việc ghi nhận chi tiết và thực thi một cách nghiêm túc các quy định về nhãn hàng hoá sẽ tạo thuận lợi lớn cho doanh nghiệp Việt Nam khi xuất khẩu hàng hoá ra nước ngoài.

Điều 32 Luật Thương mại 2005 quy định: “1. Nhãn hàng hoá là bản viết, bản in, bản vẽ, bản chụp của chữ, hình vẽ, hình ảnh được dán, in, đính, đúc, chạm, khắc trực tiếp trên hàng hoá, bao bì thương phẩm của hàng hoá hoặc trên các chất liệu khác được gắn lên hàng hoá, bao bì thương phẩm của hàng hoá…”. Tên hàng hoá, thông tin về thành phần và hình ảnh minh hoạ trên bao bì của sản phẩm đều là bộ phận của nhãn hàng hoá. Việc ghi nhãn hàng hoá là bắt buộc và áp dụng đối với các hàng hoá lưu thông tại Việt Nam, hàng hoá nhập khẩu vào Việt Nam (khoản 1 Điều 1 Nghị định 43/2017/NĐ-CP được sửa đổi, bổ sung bởi Nghị định 111/2021/NĐ-CP, sau đây gọi là Nghị định 43/2017 sửa đổi, bổ sung).

Khoản 2 Điều 3 của Nghị định này cũng giải thích: "Ghi nhãn hàng hoá là thể hiện nội dung cơ bản, cần thiết về hàng hoá lên nhãn hàng hoá để người tiêu dùng nhận biết, làm căn cứ lựa chọn, tiêu thụ và sử dụng; để nhà sản xuất, kinh doanh, thông tin, quảng bá cho hàng hoá của mình và để các cơ quan chức năng thực hiện việc kiểm tra, kiểm soát." Định nghĩa này nhấn mạnh thông tin cần ghi trên nhãn phải là thông tin cơ bản, cần thiết và việc ghi nhãn phục vụ cho lợi ích của NTD, NSX lẫn cơ quan chức năng.

Ngoài ra, việc ghi nhãn hàng hoá còn tuân thủ các quy định trong các bộ Tiêu chuẩn Việt Nam (TCVN)[5] về nhãn hàng hoá. Theo quy định tại Phần 2 của TCVN 7078:2013, thì ghi nhãn hàng hoá là "việc sử dụng các hình thức thể hiện như in, viết, vẽ hoặc kỹ thuật đồ họa để trình bày trên nhãn đi kèm hoặc đính gần thực phẩm để cung cấp thông tin về thực phẩm đó, kể cả với mục đích tăng cường tiêu thụ hoặc bán hàng". Ghi nhãn áp dụng cho cả hàng hoá được sản xuất trong nước lẫn hàng hóa được nhập khẩu từ nước ngoài vào Việt Nam.

1.2. Phân loại nhãn hàng hoá

Theo quy định tại Điều 3 Nghị định 43/2017/NĐ-CP sửa đổi, bổ sung thì nhãn hàng hoá được chia làm hai loại là nhãn gốc và nhãn phụ. Nhãn gốc là nhãn được thể hiện lần đầu cho NSX gắn trên hàng hoá, bao bì thương phẩm của hàng hoá (khoản 1). Trong khi đó nhãn phụ là nhãn thể hiện những nội dung được dịch từ ngôn ngữ gốc của nhãn sang tiếng Việt (khoản 2), hoặc chứa thông tin bắt buộc phải bổ sung bằng tiếng Việt nếu nhãn gốc còn thiếu. Sự xuất hiện của nhãn phụ bên cạnh nhãn gốc của hàng hoá đảm xóa bỏ rào cản về ngôn ngữ, bảo quyền của NTD được cung cấp thông tin minh bạch về sản phẩm, sử dụng sản phẩm đúng cách và phục vụ cho công tác quản lý thị trường của các cơ quan chức năng.

2. Quy định pháp luật Việt Nam về nhãn hàng hoá đối với nước ép trái cây

Nghĩa vụ ghi nhãn hàng hoá trung thực, chính xác đối với các loại thực phẩm của NSX được quy định tại nhiều văn bản pháp luật. Theo Điều 7 của Luật An toàn thực phẩm 2010, nghĩa vụ của cá nhân, tổ chức sản xuất thực phẩm bao gồm: "c) Thông tin đầy đủ, chính xác về sản phẩm trên nhãn, bao bì, trong tài liệu kèm theo thực phẩm theo quy định của pháp luật về nhãn hàng hóa." Đối với cá nhân, tổ chức kinh doanh thực phẩm thì nghĩa vụ này bao gồm "kiểm tra nguồn gốc, xuất xứ, nhãn thực phẩm" và "thông tin trung thực về an toàn thực phẩm" (điểm b và điểm c khoản 2 Điều 8).

Bên cạnh đó, khoản 1 Điều 9 Nghị định số 43/2017/NĐ-CP sửa đổi, bổ sung cũng nhấn mạnh nghĩa vụ của các tổ chức, cá nhân chịu trách nhiệm ghi nhãn hàng hoá (kể cả nhãn phụ đối với trường hợp hàng hoá nhập khẩu) "…phải bảo đảm ghi nhãn trung thực, rõ ràng, chính xác, phản ánh đúng bản chất của hàng hóa." Như vậy việc ghi nhãn một cách trung thực, chính xác là nghĩa vụ của nhà sản xuất, kinh doanh hàng hóa kể cả tổ chức, cá nhân nhập khẩu hàng hóa vào Việt Nam,

Các nội dung bắt buộc phải thể hiện trên nhãn hàng hoá được quy định tại khoản 1 Điều 10 của Nghị định 43/2017/NĐ-CP sửa đổi, bổ sung bao gồm: Tên hàng hoá, thông tin về tổ chức, cá nhân chịu trách nhiệm về hàng hoá, xuất xứ hàng hoá, các nội dung bắt buộc khác phải thể hiện trên nhãn được quy định riêng theo tính chất của mỗi loại hàng hoá. Riêng đối với hàng hoá là đồ uống (trừ rượu) như nước ép trái cây[6], tại Phụ lục 1, các thông tin trên nhãn hàng hoá sẽ bao gồm:

"a) Định lượng;

b) Ngày sản xuất;

c) Hạn sử dụng.

d) Thành phần hoặc thành phần định lượng.

đ) Thông tin cảnh báo.

e) Hướng dẫn sử dụng, hướng dẫn bảo quản."

Đối với hàng nhập khẩu, công ty nhập khẩu phải thực hiện việc dán nhãn tiếng Việt với đầy đủ các thông tin như đối với hàng hoá được sản xuất tại Việt Nam.[7] Có thể thấy quy định ghi tên hàng hoá và thành phần chứa trong sản phẩm là yếu tố bắt buộc phải xuất hiện trên nhãn hàng hoá, trong khi hình ảnh minh hoạ lại không phải là yếu tố bắt buộc. Sự khác biệt này phần lớn đến từ loại thông tin mà chúng phản ánh.

2.1. Tên hàng hoá

Tên hàng hoá được xem là yếu tố nhận diện chính, phản ánh bản chất của hàng hoá, giúp người tiêu dùng có thể nhận biết và phân biệt các loại hàng hoá khác nhau. Đồng thời tên hàng hoá cũng là cơ sở để cơ quan chức năng thực hiện việc quản lý hành chính, thủ tục xuất nhập khẩu và xử phạt vi phạm hành chính nếu có[8].

Điều 11 Nghị định 43/2017/NĐ-CP sửa đổi, bổ sung quy định: Tên hàng hóa phải được đặt ở vị trí dễ thấy và dễ đọc. Tên hàng hóa ghi trên nhãn do tổ chức, cá nhân sản xuất hàng hóa tự đặt nhưng không được khiến NTD hiểu sai lệch về bản chất, công dụng và thành phần của hàng hóa. Ngoài ra, theo quy định tại Mục 4 của TCVN 7087:2013 về Ghi nhãn thực phẩm bao gói sẵn, tên thực phẩm còn phải thoả mãn điều kiện là: "thể hiện đúng bản chất thực của nó và thường phải cụ thể và không được trừu tượng".

Cần lưu là thuật ngữ "nước quả (fruit juice)" được sử dụng tại TCVN 7946:2008 về nước quả và nectar có nội hàm khác với sản phẩm "nước ép trái cây" vẫn được sử dụng trên thị trường. Theo Mục 2.1, nhóm nước quả và nectar được phân thành 6 loại: (i) nước quả (fruit juice), (ii) nước quả cô đặc, (iii) nước quả trích ly, (iv) puree quả sử dụng trong sản xuất nước quả và nectar, (v) puree quả cô đặc sử dụng trong sản xuất nước quả và nectar, và (vi) nectar quả. Theo đó "nước quả (fruit juice)" dùng để chỉ sản phẩm thu được từ phần ăn được của quả, không lên men, giữ đặc tính mùi vị của loại quả đó. Trong khi nước ép trái cây ngoài phần dịch quả thì có thể chứa hoặc không chứa nước và các thành phần khác.

Ngoài ra, mục 3.8 của TCVN 12828: 2019 về Nước giải khát (fruit beverages) sử dụng tên gọi "nước giải khát có chứa nước trái cây" cho các sản phẩm "nước giải khát có chứa nước trái cây hoặc nước trái cây cô đặc với hàm lượng nước trái cây hoặc nước trái cây cô đặc hoàn nguyên tối thiểu 5,0 % (thể tích)". Thuật ngữ này có bản chất giống với sản phẩm "nước ép trái cây" trên thị trường hơn vì bao gồm hai thành phần cơ bản là nước và nước được ép ra từ quả"[9].

Có thể nhận thấy quy định của Việt Nam về tên nước ép trái cây hiện nay còn chồng chéo và chưa rõ ràng. Trong khi nước ép trái cây có nhiều loại: nước ép trái cây nguyên chất (hàm lượng dịch quả là 99-100%), nước trái cây pha loãng (bao gồm dịch quả và các thành phần khác như nước, đường hoặc siro đường, chất tạo ngọt, hương liệu, acid…), nước uống có vị hoa quả (hàm lượng dịch quả cực kỳ thấp, chủ yếu sử dụng hương liệu và chất tạo ngọt để tạo vị hoa quả cho nước uống), nước giải khát có ga hoặc không ga vị hoa hoa quả (không có chứa dịch quả mà sử dụng hương liệu)…NSX gặp khó khăn trong lựa chọn tên hàng hoá phù hợp với bản chất thực của sản phẩm.

Trên thực tế, có tình trạng các NSX sử dụng tên hàng hoá chưa chính xác, gây hiểu lầm cho NTD. Trên tổng số 35 nhãn hàng hoá được nghiên cứu[10], tên hàng hoá được ghi trên nhãn hàng hoá lần lượt như sau: 9 tên hàng hoá có cụm từ "nước ép 100%", 3 sản phẩm ghi rõ tên "nectar", 9 sản phẩm trong tên có chữ "nước ép…", 1 sản phẩm là "nước uống cô đặc", 7 sản phẩm có chữ "nước uống vị…" trong tên hàng hoá, 4 sản phẩm chỉ ghi "nước + tên hoa quả" trên nhãn (Ví dụ: nước đào, nước chanh), 1 sản phẩm ghi rõ "nước lợi khuẩn" và 1 nhãn ghi "nước uống hoa quả (juice drink)". Thứ nhất, việc sử dụng tên gọi không thống nhất gây khó hiểu, nhầm lẫn cho NTD. Thứ hai, một số tên được sử dụng không được quy định tại luật và các TCVN (nước ép, nước uống). Ngoài ra, tên hàng hoá được sử dụng không phản ánh đúng bản chất và tình trạng vật lý, phương thức chế biến của hàng hoá đó. Đặc biệt là NSX sử dụng từ "nước ép" cho tất cả các loại nước uống giải khát có vị trái cây, dù hàm lượng dịch quả là cực kì ít hoặc hoàn toàn không có. Có 10 sản phẩm tuy có chữ "nước ép…" trên nhãn nhưng tỷ lệ dịch quả chỉ từ 5%-40%.

2.2. Thành phần hoặc thành phần định lượng

Thành phần hoặc thành phần định lượng là "các nguyên liệu và lượng của mỗi loại nguyên liệu này (kể cả chất phụ gia) dùng để sản xuất hàng hoá và tồn tại trong sản phẩm khi nó đến tay NTD"[11]. Điều 16 quy định danh sách thành phần được ghi trên nhãn hàng hoá bao gồm tên của tất cả các nguyên liệu, kể cả chất phụ gia, dùng để sản xuất ra hàng hóa và tồn tại trong thành phẩm. Trường hợp tên của thành phần được ghi trên nhãn hàng hóa để gây sự chú ý đối với hàng hóa thì thành phần đó bắt buộc phải ghi định lượng. Ví dụ "nước giải khát vị cam" thì phải ghi rõ định lượng của hương cam tổng hợp/tự nhiên hoặc nước ép cam có trong sản phẩm. Còn đối với trường hợp ghi thành phần định lượng, thì NSX phải ghi thành phần kèm định lượng của từng thành phần lên nhãn hàng hoá.

Ngoài ra, Bộ Y tế đã ban hành Thông tư 29/2023/TT-BYT hướng dẫn nội dung, cách ghi thành phần dinh dưỡng, giá trị dinh dưỡng trên nhãn thực phẩm.[12] Theo đó, thực phẩm được sản xuất, kinh doanh, nhập khẩu, lưu thông tại Việt Nam phải ghi đầy đủ hàm lượng kèm với giá trị năng lượng[13] của các thành phần là năng lượng, chất đạm, carbonhydrat, chất béo, natri (Khoản 1 Điều 5). Đặc biệt đối với nước giải khát như nước ép trái cây, ngoài 5 thành phần bắt buộc như trên NSX còn phải bổ sung thông tin về đường tổng số (khoản 2 Điều 5). Ngoài ra, Bộ tiêu chuẩn TCVN 7946: 2008 yêu cầu khi sử dụng chất tạo ngọt thay thế cho đường trong nectar quả và nectar quả hỗn hợp, thì phải công bố “có chất tạo ngọt”, được gắn liền với tên sản phẩm, hoặc đứng gần với tên sản phẩm; hàm lượng nước quả trong nectar; bổ sung cacbon dioxit; bổ sung gia vị; hoặc thành phần "axit ascorbic" và "có bổ sung vitamin C" tùy theo mục đích sử dụng. Riêng đối với các chất phụ gia phải đáp ứng theo tiêu chuẩn và được ghi công khai trên nhãn bao bì của hàng hoá (Mục 8.1.2).

Thông tin về thành phần các chất có trong thực phẩm cực kỳ quan trọng vì NTD có thể biết được các thành phần này có phù hợp với chế độ ăn uống của họ hay không. Đặc biệt đối với NTD có nhu cầu dinh dưỡng đặc biệt như dị ứng, tiểu đường, tim mạch…cần chế độ ăn nghiêm ngặt. Việc ghi chính xác thành phần của sản phẩm nước ép trái cây nói riêng giúp NTD lựa chọn sản phẩm tốt cho sức khỏe của họ, hạn chế các bệnh lý liên quan đến đường huyết, thận, xương và thần kinh[14]. Nước ép trái cây là sản phẩm được tiêu thụ liên tục, cho mọi lứa tuổi, nên việc sử dụng nước quả có hàm lượng đường nhân tạo không được sản xuất từ đường mía (như đường lỏng si -rô ngô HFCS – một chất tạo ngọt phổ biến trong đồ uống có đường) cao có thể ảnh hưởng tiêu cực đến sức khoẻ.

Theo dữ liệu thu được từ nghiên cứu, 100% các sản phẩm đều có bảng thành phần dinh dưỡng (giá trị dinh dưỡng trên 01 khẩu phần 100ml hoặc 200ml) và danh sách thành phần trên bao bì, đặc biệt là thông tin về đường tổng, đường bổ sung, chất tạo ngọt (tự nhiên hoặc nhân tạo). Tuy nhiên tên các thành phần còn chung chung, như: nước ép táo, nước ép từ nước ép táo cô đặc, nước ép táo 40%, quả cam…Bên cạnh đó, một số sản phẩm có thiết kế thông tin thành phần, thành phần định lượng kích thước quá nhỏ trên tổng diện tích của bao bì, font chữ khó đọc, gây khó khăn cho NTD khi muốn tìm hiểu. Trong khi tên sản phẩm dù có thể không phản ánh đúng bản chất thực của sản phẩm nhưng lại được in với kích cỡ chữ lớn, màu sắc sặc sỡ, bắt mắt, đặt ở vị trí dễ dàng thu hút sự chú ý của khách hàng.

2.3. Hình ảnh minh họa

Hình ảnh minh hoạ trên bao bì, mặt khác, không phải yếu tố bắt buộc. Bởi chúng chỉ có chức năng thẩm mỹ, hỗ trợ nhận dạng thương hiệu, kích thích sự tò mò và ý định mua sắm của NTD. Rất nhiều thương hiệu có thiết kế bao bì tối giản, thậm chí không sử dụng đến hình ảnh vẫn có thể marketing thành công cho sản phẩm của họ. Ngoài ra, nếu tên hàng hoá có thể được thống nhất cho toàn bộ các NSX thì việc yêu cầu sử dụng chung một mẫu bao bì là bất khả thi và không cần thiết. Đối với nước quả và nectar, TCVN 7946:2008 ghi nhận: "Việc trình bày hình ảnh quả trên nhãn không được gây hiểu nhầm cho người tiêu dùng" (tiết 8.1.2.8) NSX không sử dụng các hình ảnh trái cây này để quảng cáo cho loại nước ép trái cây khác, hoặc cho đồ uống hoàn toàn không có thành phần nước quả hoặc vị của quả.

Trên thực tế, thế giới đã ghi nhận nhiều vụ việc liên quan đến hình ảnh trên bao bì gây hiểu nhầm cho NTD về thành phần của sản phẩm. Đơn cử như nước ép cam hiệu Tropicana tại Nhật Bản đã bị NTD phản đối khi nhãn “100% nước cam” bị xem là không trung thực vì sử dụng nước cô đặc hoàn nguyên (có thêm nước)[15]; hay sản phẩm bánh ngọt Kellogg’s Pop-Tarts tại Hoa Kỳ bị người tiêu dùng khởi kiện vì sử dụng bao bì có hình ảnh quả dâu tươi, nhưng "số lượng dâu quá ít ỏi so với kỳ vọng của khách hàng". Ít đến nỗi không thể tính toán được mức độ đóng góp về mặt dinh dưỡng, mà chỉ đơn thuần là tạo mùi cho sản phẩm.[16]

Trong 35 sản phẩm được nghiên cứu, chỉ có 4 loại dùng hình vẽ trái cây trên bao bì, còn lại đều lấy hình trái cây thật. Mặc dù NTD thường phân biệt các sản phẩm nước ép và nectar qua mùi vị (nước ép táo, nước ép nho…), nhiều sản phẩm vẫn có hàm lượng dịch quả rất thấp, thậm chí chỉ dùng hương liệu nhân tạo hoặc tự nhiên. Khi bao bì in hình trái cây tươi, NTD có thể hiểu thành phần nguyên liệu là trái cây tự nhiên, nguyên chất, dẫn đến kì vọng sai về chất lượng và thành phần thực sự bên trong sản phẩm.

Bên cạnh đó, hiện nay pháp luật Việt Nam cho phép NSX dùng bất kỳ hình vẽ hay hình ảnh nào để “miêu tả sản phẩm”. Hiểu cách khác, luật cho phép NSX tùy chọn sử dụng hình ảnh, hình vẽ minh hoạ, miễn là liên quan đến sản phẩm – mùi vị - chứ không bắt buộc phải in hình nguyên liệu chính lên bao bì. Tuy nhiên, NTD có thói quen liên tưởng những hình ảnh trên bao bì chính là nguyên liệu thật để làm ra nước ép trái cây. Sự liên tưởng này có thể bị NSX sử dụng để quảng cáo sản phẩm theo hướng sai lệch với thành phần thực tế.

Cuối cùng, việc sử dụng bao bì với hình vẽ minh hoạ ngộ nghĩnh, sặc sỡ có thể được xem là một yếu tố thu hút trẻ em[17]. Tuy nhiên đây lại là những đối tượng ít trải nghiệm mua sắm và gần như không quan tâm đến quy trình sản xuất cũng như yếu tố dinh dưỡng của hàng hoá[18]. Sự yêu thích của trẻ em đối với hình ảnh, màu sắc của hàng hoá đương nhiên sẽ tạo động lực cho trẻ hỏi và trong nhiều trường hợp, đòi hỏi bố mẹ phải mua cho. Trẻ càng tỏ ra yêu thích một sản phẩm, thì cha mẹ trẻ càng có khả năng lựa chọn. Tuy nhiên, cha mẹ là người cuối cùng quyết định mua sắm, nên bên cạnh yếu tố thiết kế bao bì thì các thông tin trên nhãn hàng hoá cũng đóng vai trò vô cùng quan trọng.[19]

3. Kinh nghiệm quốc tế về nhãn hàng hoá đối với nước ép trái cây và đề xuất cho Việt Nam

3.1. Pháp luật một số quốc gia về nhãn hàng hoá đối với nước ép trái cây

3.1.1. Hoa Kỳ

Tính đến tháng 04/2025, Hoa Kỳ là quốc gia có lượng tiêu thụ nước ép trái cây cao nhất thế giới (năm 2023, tổng tiêu thụ nước ép trái cây của nước này trị giá 26.8 tỷ đô la), sau đó là Hà Lan, Pháp và Đức[20]. Các quy định về ghi nhãn hàng hoá thực phẩm được đưa ra bởi Cục quản lý Thực phẩm và Dược phẩm hay Cơ quan Quản lý Thực phẩm và Thuốc Hoa Kỳ (Food and Drug Administration – FDA hoặc USFDA). Luật Liên bang về thực phẩm, dược phẩm và mỹ phẩm (Federal food, drug and cosmetic Act – FDCA), Luật về Bao bì và nhãn hàng (Fair packaging and Labeling Act – FPLA) và một phần của Luật Y tế cung cấp các cơ sở pháp lý quan trọng, cốt yếu cho ghi nhãn thực phẩm được sản xuất nội địa cũng như các sản phẩm được nhập khẩu vào thị trường Hoa Kỳ. FDA quy định các thông tin về tên hàng hoá, cơ sở sản xuất, nơi xuất xứ, hàm lượng dinh dưỡng, thành phần có thể gây dị ứng, các chất hoá học hoặc điều vị được sử dụng…phải được ghi tại mặt trước của bao bì sản phẩm. Đối với sản phẩm nhập khẩu bao bì dùng tiếng nước ngoài, đơn vị nhập khẩu bắt buộc phải dán nhãn tiếng Anh cho các thông tin trên.

Riêng đối với nước ép trái cây, tất cả các bao bì đều phải ghi rõ phần trăm hàm lượng của dịch quả chứa trong sản phẩm đó. Quy định này bao gồm cả các từ ngữ sử dụng trên bao bì (label statements), hình ảnh của trái cây hay rau củ, hoặc bất cứ một yếu tố nào tạo kỳ vọng cho NTD về hàm lượng nước trái cây trong đồ uống đó. Nước ép trái cây được phân loại thành:

- Nước ép 100%, nước ép cô đặc: được phép sử dụng từ "juice" trong tên hàng hoá.

- Đồ uống có chứa hàm lượng dịch quả ít hơn 100%: phải sử dụng các từ như "nước uống hoa quả", "nước hoa quả" trong tên sản phẩm để phân biệt.

- Nước trái cây hoàn nguyên từ nước ép cô đặc: phải ghi rõ cụm từ "từ nước cô đặc" hoặc "pha loãng với nước" trên tên hàng hoá.

- Đồ uống có hương vị hoa quả nhưng không chứa dịch quả, hoặc hàm lượng dịch quả quá ít: Trong tên của hàng hoá không được phép sử dụng từ "nước ép" mà phải ghi rõ cụm từ "nước uống vị…". Nước ép chỉ được phép ghi trong bảng thành phần, ví dụ 1% nước ép táo.

Tuy nhiên, về hình ảnh minh hoạ trên bao bì, FDA lại không có quy định cụ thể ngoài quy định chung là thông tin trên bao bì không được phép gây hiểu lầm (misbranded) cho NTD về chất lượng, thành phần của hàng hoá. Và nếu vi phạm, cá nhân hoặc doanh nghiệp phải đối mặt với mức phạt 100.000 đô la Mỹ hoặc 01 năm tù (đối với cá nhân), 200.000 đô la Mỹ (đối với tổ chức).

3.1.2. Nhật Bản

Theo một thống kê từ năm 2022, số lượng tiêu thụ nước ép nguyên chất luôn chiếm tỷ lệ cao tại Nhật Bản so với các loại nước uống giải khát khác (soft drink)[21]. Lý do được cho là dân số Nhật Bản đa số là người trung niên và họ có ý thức chăm sóc sức khỏe cao, thích vận động và chế độ ăn uống lành mạnh.

Nhật Bản là một trong những quốc gia có quy định cực kỳ chặt chẽ về thông tin trên bao bì sản phẩm như là một phần trong chính sách bảo đảm chế độ ăn uống lành mạnh và hạn chế tình trạng dị ứng thực phẩm.[22] Đạo luật về Vệ sinh thực phẩm (Food Sanitation Act) yêu cầu các sản phẩm thực phẩm đóng gói khi nhập khẩu vào Nhật Bản phải đảm bảo đầy đủ các tiêu chuẩn như đối với sản phẩm nội địa, bao gồm việc ghi nhãn hàng hoá bằng tiếng Nhật. Quy định này đảm bảo sự thuận tiện cho NTD trong việc lựa chọn hàng hoá phù hợp, đồng thời đảm bảo sự cạnh tranh lành mạnh và tính bền vững của thị trường nội địa.

Ghi nhãn hàng hoá được ghi nhận tại Luật Ghi nhãn thực phẩm số 77/2013[23], cụ thể Điều 4 yêu cầu các NSX phải dán nhãn thực phẩm có chứa các thông tin cần thiết để NTD có thể tiêu thụ một cách an toàn và đưa ra những lựa chọn hợp lý liên quan đến loại thực phẩm đó. Những thông tin phải được ghi bao gồm: Tên hàng hoá, các chất có khả năng gây dị ứng, phương pháp bảo quản, ngày hết hạn, thành phần (bao gồm chất phụ gia nếu có), thành phần dinh dưỡng và calo, nơi xuất xứ,

Về tên hàng hoá, hầu như các loại nước ép trái cây ở Nhật Bản đều được gọi là "ジュース" (nước ép trái cây). Tuy nhiên theo hướng dẫn tại Quy định cạnh tranh công bằng và Quy định thực thi về nhãn đồ uống trái cây (果実飲料等の表示に関する公正競争規約及び施行規則) do Hội đồng Cạnh tranh công bằng nhãn hiệu và Hiệp hội Đồ uống Nhật Bản ban hành, việc đặt tên đối với nước ép trái cây vô cùng cụ thể, bao gồm:

- Nước ép hoa quả (ジュース) chỉ được sử dụng cho nước ép trái cây nguyên chất 100%, hoặc gần 100% với một lượng cực nhỏ (dưới 5%) đường, mật ong…

- Nước uống trái cây (果汁入り飲料) được sử dụng cho loại đồ uống chứa hơn 10% nhưng ít hơn 100% nước dịch quả. Đồ uống loại này không được dán nhãn là Nước ép trái cây, mà phải ghi là Nước trái cây.

- Các loại đồ uống khác (その他の飲料) có hàm lượng dịch quả dưới 10% được phân loại là đồ uống khác, không được phép sử dụng cụm từ Nước ép trong tên hàng hoá. Đặc biệt, hàm lượng nước ép dưới 5% phải ghi là Nước giải khát (清涼飲料) và không được phép để tên loại trái cây trong tên gọi của hàng hoá.

Về thành phần nước ép, Nhật Bản cũng yêu cầu dán nhãn bằng kí hiệu hình ảnh đối với 08 loại thành phần có khả năng gây dị ứng cao là tôm, cua, lúa mạch, kiều mạch, trứng, sữa, hạt óc chó và đậu phộng. Ngoài ra còn 20 loại thành phần có khả năng gây dị ứng (đậu nành, gà, vừng…) được khuyến khích ghi rõ trên bao bì. Quy định dùng hình ảnh minh hoạ cho dị nguyên gây dị ứng góp phần tạo điều kiện cho NTD dễ dàng nhận ra thực phẩm nào có khả năng gây nguy hiểm cho sức khỏe của họ, dù họ có thể không đọc được chữ trên bao bì.

Bên cạnh đó, quy định về hình ảnh trên bao bì cũng được quy định rất chặt chẽ. Điều 1(i) của Đạo luật Chống lại các khoản phí không chính đáng và tuyên bố gây hiểu lầm[24] nghiêm cấm các doanh nhân đưa ra các tuyên bố về chất lượng của sản phẩm tốt hơn nhiều so với hàng hoá thực tế nhằm lôi kéo khách hàng. Điều 4 của Quy định cạnh tranh công bằng và Quy định thực thi về nhãn đồ uống trái cây hướng dẫn thi hành Điều 6 của Đạo luật Chống lại các khoản phí không chính đáng và các khoản phí gây hiểu lầm như sau: (i) Nếu sản phẩm có chứa dịch quả ít hơn 5%, NSX không được phép sử dụng hình ảnh hoa quả thật trên bao bì của sản phẩm. Với nước ép trái cây có hàm lượng dịch quả từ 5% đến dưới 100%, NSX có thể sử dụng hình ảnh thật của hoa quả nhưng không được phép sử dụng mặt cắt bên trong của trái cây. Chỉ có nước ép nguyên chất 100% mới được phép sử dụng hình ảnh mặt cắt bên trong của trái cây thật. Từ đó, NTD có thể biết chắc chắn hàm lượng dịch quả trong sản phẩm và lựa chọn hàng hoá phù hợp với nhu cầu của họ. Dưới đây là hình ảnh minh hoạ cho quy định về hình ảnh minh hoạ trên bao bì của 2 sản phẩm: nước ép cam Tropicana (của hãng Coca-Cola) và nước uống vị cam Natchan (của Suntory) [25]:

Như vậy, Nhật Bản có quy định rất chặt chẽ và thống nhất giữa tên gọi của hàng hoá và hình ảnh minh hoạ của hàng hoá. Khác với Việt Nam, hình ảnh minh hoạ của hàng hoá cực kỳ quan trọng trong sản xuất của người Nhật và được điều chỉnh chặt chẽ bởi văn bản pháp luật cụ thể. Hình ảnh minh hoạ giúp NTD có thể dễ dàng nhận ra loại sản phẩm họ mong muốn mà không cần phải đọc tên hàng hoá. Điều này rất thuận tiện cho NTD là người lớn tuổi, người gặp vấn đề về thị giác (cận thị, hội chứng khó đọc dyslexia) hoặc người không biết chữ.

3.1.3. Đức

Đức cũng là một quốc gia có quy định rất cụ thể về ghi nhãn hàng hoá đối với nước ép trái cây. Các quy định này được ghi nhận tại "Quy định về nước ép trái cây, mật hoa trái cây và đồ uống có ga chứa caffein"[28] (FrSaftErfrischGetrV). Văn bản này được xây dựng trên cơ sở nội luật hoá các quy định của Liên minh Châu Âu về ghi nhãn hàng hoá, trong đó có Chỉ thị số 2001/112/EC của Cộng đồng Châu Âu về nước ép trái cây và các sản phẩm tương tự cho con người[29] và Quy định số 1169/2011 của Quốc hội và Hội đồng châu Âu về các điều khoản về thông tin hàng hóa cung cấp cho người tiêu dùng (chính thức có hiệu lực vào ngày 13/12/2014).

Về tên gọi, Điều 3 của FrSaftErfrischGetrV – dựa trên Điều 1 Phụ trương 1 của Chỉ thị 2001/112/EC - quy định: Tên hàng hoá phải phản ánh chính xác hàm lượng của nước ép. Nước ép (Saft) chỉ được dùng cho nước ép nguyên chất. Ví dụ nước ép táo (Apfelsaft) sẽ chỉ được sử dụng cho nước ép 100% từ táo. Nectar ("Nektar") sẽ được dùng để đặt tên cho nectar tuy nhiên phải đáp ứng hàm lượng tối thiểu cho từng loại quả (nectar đào, mơ là trên 25%, nectar táo, lê là trên 50%)[30]. Nếu sản phẩm được hoàn nguyên từ nước ép cô đặc thì phải thêm cụm từ "aus Fruchtsaftkonzentrat" (từ nước ép cô đặc). Đối với nước uống có hàm lượng trái cây ép thấp, thì chỉ được dùng cụm từ "Fruchtsaftgetränk"(fruit juice drink), tức là "nước uống hoa quả".

Về hình ảnh trên bao bì, Quy định số 1169/2011 của Liên minh châu Âu cho phép sử dụng hình ảnh của trái cây trên bao bì nước uống nếu có chứa trên 50% khối lượng tạo hương vị từ trái cây được minh hoạ. Tuy nhiên, khác với Nhật Bản, 50% này sẽ bao gồm cả hàm lượng nước ép nguyên chất lẫn chất tạo mùi vị (food flavourings), miễn là không gây nhầm lẫn cho NTD về hương vị của sản phẩm. Nói cách khác, hình ảnh trái cây minh hoạ trên sản phẩm chỉ cần phản ánh đúng hương vị của sản phẩm đó.

3.1.4. Singapore

Quy định về nhãn hàng hoá dành cho nước ép trái cây được chính phủ Singapore quy định tại Đạo luật mua bán thực phẩm (Sale of Food Act, SFA) và Quy định về thực phẩm (Food Regulations – Cap.283) do Cơ quan quản lý thực phẩm Singapore (Singapore Food Agency) ban hành. Nhãn hàng hoá được SFA giải thích bao gồm các tem, nhãn hiệu, từ ngữ, hình ảnh, sơ đồ, được đính kèm, in lên, trình bày dưới bất cứ hình thức nào khác trên bao bì thương phẩm của hàng hoá. Nội dung bắt buộc phải ghi trên nhãn chứa đựng các thông tin cơ bản về hàng hoá như xuất xứ hàng hoá, bản chất hàng hoá, thành phần và nguyên liệu, số lượng cũng như chất lượng của hàng hoá. Các thông tin này bắt buộc phải phản ánh chính xác bản chất của hàng hoá, không được sử dụng với mục đích gây hiểu lầm, gây nhầm lẫn về hàng hoá.

Về tên của hàng hoá, Mục 56(1) của Chương 283 Đạo luật mua bán thực phẩm quy định tên của hàng hoá đối với các loại nước ép trái cây và nước uống trái cây khác như sau:

- Điều 171: Nước trái cây (Fruit juices): là nước chiết xuất không lên men từ trái cây chín mọng và tươi, không bổ sung đường, chất bảo quản, chất tạo ngọt, màu thực phẩm, chất bảo quản và acid. Nước trái cây hoàn nguyên từ nước ép cô đặc cũng được xem là nước ép.

- Điều 173: Nước nectar (Nectar) là nước ép không lên men, hàm lượng dịch quả có trong nectar nằm trong khoảng 25%,50% - dưới 100% tuỳ theo loại trái cây. Ví dụ, nectar chanh phải chứa 50% dịch quả, nectar đào và lê có 40% dịch quả, mơ là 35% và các loại quả khác là 25%.

- Điều 174: Nước uống vị hoa quả không cồn, si-rô hoa quả đặc không cồn (Fruit cordials, squashes, or syrups): được sử dụng cho các nước ép trái cây có chứa dịch quả, đường và nước, có thể thêm các loại acid, chất ổn định, chất điều vị, màu thực phẩm và các chất bảo quản. Đây là loại nước uống có chứa dưới 15% dịch quả nguyên chất và dưới 25% đường.

- Điều 175: Fruit drinks or fruit crushes sử dụng cho các loại nước uống có chứa hàm lượng nhỏ dịch quả và có thể tiêu thụ trực tiếp mà không cần hòa thêm nước.

Như vậy quy định về tên gọi các loại nước ép trái cây của Singapore rất chặt chẽ, được phân chia dựa trên hàm lượng dịch quả và các chất bổ sung chứa trong thành phẩm. Số lượng sản phẩm cũng nhiều hơn so với các quốc gia trên. Tuy nhiên vì Singapore không có quy định riêng về hình ảnh minh hoạ trên bao bì sản phẩm, thay vào đó là cấm các hành vi không tuân thủ việc dán nhãn hàng hoá, hoặc ghi thông tin sai lệch, tuyên bố sai lệch về chất lượng sản phẩm ("misleading claims for food products") và hình phạt có thể lên tới 5.000 đô-la Singapore và 3 tháng tù giam. Do đó chưa có cơ sở để xác định việc sử dụng hình ảnh minh hoạ với mục đích gây nhầm lẫn cho NTD về hàm lượng nước ép có được xem là vi phạm các quy định của SFA hay không.

3.2. Đề xuất hoàn thiện pháp luật Việt Nam về nhãn hàng hoá đối với nước ép trái cây

Việt Nam có thể tham khảo, tiếp thu có chọn lọc nhiều kinh nghiệm quan trọng từ Hoa Kỳ, Nhật Bản, Đức và Singapore trong việc xây dựng các quy định về ghi nhãn hàng hoá đối với nước ép trái cây. Các quy định này bao gồm thống nhất cách đặt tên hàng hoá dựa trên tiêu chí về hàm lượng dịch quả chứa trong sản phẩm, đến hình ảnh minh hoạ được sử dụng trên bao bì. Một số đề xuất dành cho Việt Nam bao gồm:

Một là, cần xây dựng mục lục hoàn chỉnh cho tên hàng hoá và hình minh hoạ trên bao bì của hàng hoá. Hiện nay các quy định này của Việt Nam còn tương đối chung chung, được xây dựng chủ yếu dựa trên CODEX. Trong khi đó, hàm lượng của dịch quả trong các loại nước uống có vai trò quyết định đến chất lượng và công dụng của từng loại. Do đó, các quy chuẩn CODEX cần được cụ thể hoá bằng việc ban hành các văn bản hướng dẫn chi tiết thống nhất cho riêng sản phẩm nước ép trái cây với bảng phân loại cụ thể hơn.

Dưới đây là một số đề xuất phân loại mang tính tham khảo từ Hoa Kỳ và Đức:

- Nước ép 100%: được sử dụng cụm từ "nước ép" (juice) trong tên gọi hàng hoá.

- Nectar có hàm lượng dịch quả từ 25-dưới 100% tuỳ theo loại trái cây.

- Nước uống hoa quả: có hàm lượng dịch quả từ 5%- 25%, bắt buộc phải đi kèm với từ "nước uống", "drink") trong tên của hàng hoá để phân biệt với nước ép nguyên chất 100%. Ví dụ: nước đào, nước cam.

- Tên "đồ uống vị trái cây" dành cho các sản phẩm có hàm lượng dịch quả dưới 5% hoặc hoàn toàn không chứa dịch quả tự nhiên.

Bên cạnh đó, các đồ uống có chứa đường phải thêm dòng chữ "Có đường" (added sugar) để tăng cường khả năng nhận diện của nước ép 100% so với các loại nước uống hoa quả khác. Cũng dễ dàng cho NTD có vấn đề về sức khỏe (tiểu đường, béo phì, rối loạn chuyển hoá…) lựa chọn sản phẩm phù hợp. Các thông tin về thành phần nguyên liệu – đặc biệt là hàm lượng dịch quả chứa trong nước uống – phải được in với font và cỡ chữ dễ đọc, đặt ở vị trí dễ nhận diện trong bao bì, và quan trọng nhất là có định lượng cụ thể. Ví dụ, hàm lượng táo ép: 50%).

Hai là, bắt buộc về hình ảnh minh hoạ sử dụng trên bao bì thương phẩm phải phản ánh đúng bản chất của sản phẩm. Thứ nhất, các quy định hiện hành về hình ảnh minh hoạ trên bao bì còn mang tính chung chung, được điều chỉnh với tư cách là một bộ phận của nhãn hàng hoá. Thứ hai, yêu cầu về thông tin không được gây hiểu nhầm về bản chất của hàng hoá chưa được quy định một cách minh thị. Đối với sản phẩm nước ép trái cây, bản chất của hàng hoá phải gắn liền với thành phần, công năng và giá trị dinh dưỡng của sản phẩm đó: là nước chứa dịch quả, được tiêu thụ bởi con người. Chứ không chỉ đơn thuần là nước uống đó có mùi vị của trái cây như cách hiểu phổ biến hiện nay. Nói cách khác, hành vi "thông tin không chính xác, gây nhầm lẫn" chỉ tập trung vào sự nhất quán giữa tên loại trái cây có trong tên hàng hoá và hình ảnh minh hoạ là chưa phản ánh toàn diện mối quan hệ giữa nhãn hàng hoá và bản chất thực của hàng hoá.

Do đó, cần bổ sung quy định về hình ảnh minh hoạ trên bao bì thương phẩm của hàng hoá theo hướng: Hình ảnh minh hoạ phải phản ánh chính xác bản chất của hàng hoá (là nước ép, nectar, nước uống hoa quả hay đồ uống vị hoa quả). Đi kèm là quy định về mức độ chân thực của dịch quả được sử dụng thông qua quy ước về hình ảnh thật của trái cây trên bao bì. Việc học hỏi quy định của Nhật Bản về khi nào NSX được sử dụng hình ảnh trái cây thật, hoặc trái cây minh hoạ, hoặc hoàn toàn không được sử dụng hình ảnh trái cây là một hướng tham khảo hợp lý cho Việt Nam.

Ba là, đảm bảo sự minh bạch và trung thực trong cung cấp thông tin sản phẩm trên nhãn hàng hoá. Có thể thấy đối với các sản phẩm nhập khẩu, NSX thông thường tuân thủ nghiêm túc hai hệ thống quy định về ghi nhãn hàng hoá: quy định tại nước của NSX và quy định của Việt Nam – thị trường xuất khẩu. Quá trình thông quan hàng hoá cũng góp phần kiểm soát tốt hơn đối với việc tuân thủ này. Tuy nhiên, sản xuất trong nước – đặc biệt với các cơ sở sản xuất nhỏ lẻ, các đơn vị gia công hàng hoá theo thiết kế sẵn (Original Equipment Manufacturer, OEM)– thì hiểu biết về các quy định của pháp luật cũng như khả năng tuân thủ còn bỏ ngỏ. Đơn cử như trong sản xuất OEM, các phôi hàng hóa được các xưởng, nhà máy nhỏ sản xuất sẵn theo nhiều cấp độ chất lượng với các mức giá thành khác nhau, đa phần là thấp do không có bộ phận quản lý chất lượng hay nghiên cứu thị trường, sản xuất theo xu hướng (trend). Bên mua đặt thương hiệu gì, yêu cầu in ấn như thế nào thì NSX chỉ cần dập nhãn mác thông số lên. Tính chính xác trong thông tin về hàng hoá không được quan tâm và tuân thủ bởi NSX không có vai trò quyết định cũng như kiểm soát về nhãn mác. Để ngăn chặn hiện tượng này, cần tăng cường giáo dục ý thức pháp luật trong cộng đồng NSX. Bên cạnh đó, các cơ quan nhà nước có thẩm quyền thực hiện nghiêm túc công tác thanh tra, kiểm tra ở các cơ sở sản xuất nước uống, nước giải khát cũng như các cơ sở phân phối hàng hoá (chợ, siêu thị, cửa hàng tiện lợi…) nhằm đảm bảo thông tin trên bao bì là chính xác, kịp thời xử lý các hành vi vi phạm.

Bốn là, bắt buộc các NSX phải công bố bản công bố sản phẩm (bao gồm Tên sản phẩm, thành phần, chỉ tiêu chất lượng chủ yếu, quy cách đóng gói và bao bì…) trên các phương tiện thông tin đại chúng. Căn cứ khoản 2 và khoản 4 Điều 5 Nghị định 15/2018/NĐ-CP quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật An toàn thực phẩm, khoản 2 Điều 1 và khoản 1 Điều 3 Nghị định 155/2018/NĐ-CP sửa đổi, bổ sung một số quy định liên quan đến điều kiện đầu tư kinh doanh thuộc phạm vi quản lý nhà nước của Bộ Y tế thì việc tự công bố sản phẩm được thực hiện theo trình tự như sau:

"Tổ chức, cá nhân tự công bố sản phẩm trên phương tiện thông tin đại chúng hoặc trang thông tin điện tử của mình hoặc niêm yết công khai tại trụ sở của tổ chức, cá nhân và công bố trên Hệ thống thông tin dữ liệu cập nhật về an toàn thực phẩm…"

Tuy nhiên không phải tất cả NTD đều có điều kiện đến trực tiếp trụ sở của NSX để đối chiếu tính xác thực của nhãn hàng hoá so với thông tin NSX tự công bố và được chứng nhận bởi cơ quan nhà nước có thẩm quyền. Cũng như diện tích in ấn trên bao bì thương phẩm tương đối hạn chế, không thể thể hiện hết tất cả các thông tin về sản phẩm. Bên cạnh đó, hiện tượng NSX quảng cáo sản phẩm sai thông tin công bố ngày càng trở nên phổ biến, gây hoang mang trong dư luận và ảnh hưởng nghiêm trọng đến quyền lợi của NTD. Để tạo điều kiện cho người NTD truy cập các thông tin tự công bố sản phẩm, nhà nước cần ban hành quy định về nghĩa vụ cung cấp thông tin bắt buộc của NSX thông qua chuyển đổi số, bao gồm: (i) thực hiện gắn mã QR truy xuất nguồn gốc (nơi sản xuất, thông tin về nguyên liệu, thành phần, giá trị dinh dưỡng…), và (ii) Cập nhật thông tin qua nền tảng số (website của NSX, trên các sàn thương mại điện tử) để NTD dễ dàng tiếp cận thông tin, vừa tăng sự minh bạch hóa thông tin vừa tạo niềm tin giữa NSX và NTD.

Năm là, xây dựng văn hoá tiêu dùng thông minh. Một nhân tố vô cùng quan trọng trong việc bảo vệ quyền lợi NTD và cạnh tranh lành mạnh chính là bản thân NTD. Trong nhiều trường hợp, NTD tin vào quảng cáo, không tìm hiểu kỹ về thành phần sản phẩm, phó mặc sự may rủi vào các giao dịch qua sàn thương mại điện tử…Khi bị "nhầm lẫn", mua sai sản phẩm, NTD cũng dễ dàng bỏ qua, thậm chí chấp nhận mua lại sản phẩm vì giá thành quá rẻ. Do đó, cơ quan nhà nước cần phát động các chiến dịch về văn hoá tiêu dùng thông minh, hình thành thói quen cho NTD trong chủ động tìm hiểu thông tin, đọc và hiểu nhãn mác, đánh giá và ra quyết định mua sắm dựa trên thông tin đầy đủ, khách quan, nhằm tối ưu lợi ích kinh tế, sức khỏe và tính bền vững.

4. Kết luận:

Kinh nghiệm từ các quốc gia tiên tiến như Hoa Kỳ, Đức, Nhật Bản và Singapore cho thấy khi thông tin về tên hàng hoá, thành phần được công khai trung thực, rõ ràng, NTD có cơ sở để lựa chọn sản phẩm phù hợp với nhu cầu dinh dưỡng và tình trạng sức khỏe của mình. Từ thực tiễn của các quốc gia này, Việt Nam có thể tham khảo một số giải pháp quan trọng như: xây dựng danh mục cụ thể cho tên các loại nước ép trái cây trên cơ sở hàm lượng nước ép trái cây và tỷ lệ nước, đường, các chất bổ sung; đặt tên hàng hoá và sử dụng hình ảnh minh hoạ được quy định phù hợp với bản chất của hàng hoá. Đồng thời, cần xây dựng quy định bắt buộc các NSX sử dụng công nghệ số để công khai thông tin hàng hoá đến với NTD, tạo điều kiện thuận lợi cho NTD tự kiểm tra về tính chính xác của nhãn hàng hoá. Cuối cùng, về lâu dài cần xây dựng văn hoá tiêu dùng thông minh, trong đó nhấn mạnh thói quen chủ động tìm hiểu, kiểm chứng thông tin về hàng hoá của NTD, góp phần xây dựng thị trường cạnh tranh công bằng và sức khoẻ của thế hệ người Việt trong tương lai.

Danh mục tài liệu tham khảo

1. Adler JH, ‘Compelled Commercial Speech and the Consumer Right to Know’ (2016) 58 Arizona Law Review.
2. Akiyama H, Imai T and Ebisawa M, ‘Chapter 4 - Japan Food Allergen Labeling Regulation—History and Evaluation’ in Steve L Taylor (ed), Advances in Food and Nutrition Research, vol 62 (Academic Press 2011).
3. Azad N, Rafiee M and Hamdavipour L, ‘The Role of Children’s Food Packaging Characteristics on Parent’s Purchasing Decision’ (2012) 2 Management Science Letters.
4. Chang S and Naeim F, ‘Visual Design and Consumer Psychology of Children’s Food Packaging in China’ (2023) 13 International Journal of Academic Research in Business and Social Sciences.
5. Degnan FH, ‘The Food Label and the Right-to-Know’ (1997) 52 Food and Drug Law Journal.
6. Letona P and others, ‘A Qualitative Study of Children’s Snack Food Packaging Perceptions and Preferences’ (2014) 14 BMC Public Health.
7. Lyons J and Rumore M, ‘Food Labeling--Then and Now’ (1993) 2 Journal of Pharmacy & Law.
8. Nauheim D, ‘Food Labeling and the Consumer’s Right to Know: Give the People What They Want’ (2015) 4 Liberty University Law Review.
9. Petty RD, ‘From Label to Trademark’ (2012) 4 Journal of Historical Research in Marketing.
10. Vallance K and others, ‘“We Have a Right to Know”: Exploring Consumer Opinions on Content, Design and Acceptability of Enhanced Alcohol Labels’ (2018) 53 Alcohol and Alcoholism (Oxford, Oxfordshire)

* Tiến sĩ, Email: vanpmt@due.edu.vn, ngày duyệt bài 28/10/2025

[1] Jean Lyons & Martha Rumore, Food Labeling--Then and Now, 2 J. Pharm. Law 171 (1993); Ross D. Petty, From Label to Trademark, 4 J. Hist. Res. Mark. 129 (2012); Legislation, 21 Vanderbilt Law Rev. 761 (1967).

[2] Jonathan H. Adler, Compelled Commercial Speech and the Consumer Right to Know, 58 ARIZ. L. REV. 421 (2016); Steve Keane, Can a Consumer's Right to Know Survive the WTO: The Case of Food Labeling, 16 TRANSNAT'L L. & CONTEMP. PROBS. 291 (2006-2007); Nguyễn Thị Thu Thảo, Thực hiện quyền được thông tin của người tiêu dùng trong lĩnh vực thực phẩm thông qua quy định về dán nhãn thực phẩm biến đổi gen – Kinh nghiệm của Liên minh Châu Âu và bài học cho Việt Nam, TẠP CHÍ KHOA HỌC PHÁP LÝ, 10 (182) (2024).

[3] Khoản 2 Điều 4 Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng 2023.

[4] Phạm Kim Hoàn, Xử lý gian lận xuất xứ hàng hóa theo quy định của pháp luật hành chính Việt Nam, TẠP CHÍ KHOA HỌC KIỂM SÁT, 4 (76) (2024).

[5] Các TCVN do Viện Tiêu chuẩn Chất lượng Việt Nam (thuộc Tổng cục Tiêu chuẩn Đo lường chất lượng) và các bộ, ngành tổ chức xây dựng, Bộ Khoa học và Công nghệ công bố. TCVN không phải là văn bản pháp luật, mà là tổng hợp tiêu chuẩn có tính tham khảo nhằm phân loại, đánh giá sản phẩm, hàng hóa, dịch vụ…cũng như các đối tượng khác trong hoạt động kinh tế - xã hội nhằm nâng cao chất lượng và hiệu quả của chúng.

[6] Trong bài báo này, cụm từ "nước ép trái cây" được sử dụng để chỉ nước uống có chứa nước quả thu được từ phần ăn được của quả, hoà loãng với nước, đường và các phụ gia khác (nếu có). Cụm từ "dịch quả" là phần chất lỏng thu được từ quả sau các quá trình như ép, nghiền, chà, lọc. Dịch quả có thể đục hoặc trong khi lọc bỏ cặn, là nguyên liệu bán thành phẩm, có thể hoặc chưa thể sử dụng trực tiếp.

[7] Khoản 4 Điều 9 Nghị định 43/2017/NĐ-CP sửa đổi, bổ sung.

[8] Ví dụ Thông tư số 33/2023/TT-BTC ngày 31 tháng 5 năm 2023 của Bộ trưởng Bộ Tài chính quy định Đơn đề nghị xác định trước xuất xứ hàng hoá xuất khẩu, nhập khẩu, tại mục D "Hàng hoá đề nghị xác định trước xuất xứ", tổ chức, cá nhân đề nghị phải liệt kê 1. Mô tả hàng hoá và 2. Mã số HS được quy định cho từng mặt hàng cụ thể (Mã 2009: Các loại nước ép trái cây và nước rau ép, chưa lên men và chưa pha thêm rượu, đã hoặc chưa pha thêm đường hoặc chất tạo ngọt).

[9] Nước giải khát được định nghĩa tại Khoản 3.1. TCVN 12828:2019 là "Sản phẩm pha sẵn để uống với mục đích giải khát, được chế biến từ nước, có thể chứa đường, phụ gia thực phẩm, hương liệu, có thể bổ sung các thành phần nguyên liệu có nguồn gốc tự nhiên, vitamin và khoáng chất, có ga hoặc không có ga."

[10] Đối với các loại nước ép trái cây không được phân phối tại các hệ thống siêu thị, tác giả dựa vào các thông tin được công bố trên website của nhà sản xuất/nhà phân phối và hình ảnh về sản phẩm trên các sản thương mại điện tử (Shopee, Lazada, Tiki, Tiktokshop). Dữ liệu được thu thập bao gồm: hãng sản xuất (brand), tên hàng hoá, thành phần định lượng (tập trung vào hàm lượng dịch quả trong sản phẩm) và hình ảnh, hình vẽ minh họa trên bao bì. Tên các sản phẩm và NSX được mã hoá nhằm đảm bảo tính bảo mật.

[11] Khoản 12, 13 Điều 3 Nghị định 43/2017/NĐ-CP sửa đổi, bổ sung.

[12] Chậm nhất đến 31/12/2025, tổ chức, cá nhân sản xuất, kinh doanh, nhập khẩu thực phẩm để lưu thông tại Việt Nam phải thực hiện ghi thành phần dinh dưỡng trên nhãn thực phẩm theo quy định tại Thông tư này.

[13] Giá trị năng lượng được tính bằng kcal, g, hoặc mg tùy theo từng loại thực phẩm. Theo Điều 6 Thông tư 29/2023/TT-BYT.

[14] Theo thuyết minh của Bộ Tài chính tại Hồ sơ dự thảo Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt (tháng 06/2025) tại địa chỉ: https://duthaoonline.quochoi.vn/dt/luat-thue-tieu-thu-dac-biet-sua-doi/E3829D1F936D.

[15] Tropicana’s Japanese Licensee in Hot Juice for Cartons That Boast “100% Melon Taste” - Japan Today, https://japantoday.com/category/business/tropicana%E2%80%99s-japanese-licensee-in-hot-juice-for-cartons-that-boast-'100-melon-taste'-2 (cập nhật 03/2025).

[16] A. B. C. News, New York Woman Sues Kellogg’s for $5 Million over Frosted Strawberry Pop-Tarts, ABC News, https://abcnews.go.com/Business/york-woman-sues-kelloggs-million-frosted-strawberry-pop/story?id=80812161 (cập nhật 05/2025).

[17] Paola Letona et al., A Qualitative Study of Children’s Snack Food Packaging Perceptions and Preferences, 14 BMC Public Health 1274 (2014).

[18] Su Chang & Fauzi Naeim, Visual Design and Consumer Psychology of Children’s Food Packaging in China, 13 Int. J. Acad. Res. Bus. Soc. Sci. trang 145 (2023).

[19] Naser Azad, Mojtaba Rafiee & Leila Hamdavipour, The Role of Children’s Food Packaging Characteristics on Parent’s Purchasing Decision, 2 Manag. Sci. Lett. 827, trang 831 (2012).

[20] Global: Juices Market Revenue by Country 2024, Statista, https://www.statista.com/forecasts/758678/revenue-of-the-juices-market-worldwide-by-country (cập nhật 05/2025).

[21] Japan: Fruit Juice Consumption Index, Statista, https://www.statista.com/statistics/654176/japan-consumption-index-fruit-juice/ (cập nhật 05/2025).

[22] Hiroshi Akiyama, Takanori Imai & Motohiro Ebisawa, Chapter 4 - Japan Food Allergen Labeling Regulation—History and Evaluation, 62 in Advances in Food and Nutrition Research 139 (Steve L. Taylor ed., 2011).

[23] Luật Ghi nhãn Thực phẩm (食品表示法, Shokuhin Hyōji Hō) – Luật số 77/2013, ban hành ngày 13/6/2013 và có hiệu lực từ 1/4/2015. Luật này quy định bắt buộc về nội dung nhãn thực phẩm, bao gồm tên sản phẩm, danh sách thành phần, khối lượng tịnh, hướng dẫn bảo quản, hạn sử dụng, …

[24] Đạo luật Chống các khoản phí không chính đáng và các tuyên bố gây hiểu lầm (Act against Unjustifiable Premiums and Misleading Representations). Đạo luật này được chính thức ban hành vào năm 2009, sau đó sửa đổi bổ sung hai lần vào năm 2014. Lần sửa đổi năm 2016, Cơ quan bảo vệ người tiêu dùng Nhật Bản đã đưa vào các biện pháp phạt tiền đối với các cá nhân, tổ chức có hành vi vi phạm Đạo luật này.

[25] 果汁飲料のパッケージ表示ルールを徹底解説！正しいデザインで信頼を守る, 千巻印刷産業株式会社 (May 13, 2025), https://chimaki.co.jp/fruit-juice-package-labeling-rules/.

[26] ©️KIRIN. Hình minh hoạ thuộc bản quyền KIRIN.

[27] ©️SUNTRY. Hình minh hoạ thuộc bản quyền SUNTRY.

[28] Verordnung über Fruchtsaft, Fruchtnektar und koffeinhaltige Erfrischungsgetränke (Fruchtsaft- und Erfrischungsgetränkeverordnung - FrSaftErfrischGetrV)

[29] Council Directive 2001/112/EC relating to fruit juices and certain similar products intended for human consumption, sửa đổi bổ sung bởi Chỉ thị số 2012/12/EU (Directive 2012/12/EU) của Quốc hội Châu Âu vào ngày 19/04/2012.

[30] Theo Phụ lục IV của Chỉ thị 2001/112/EG