Bảo đảm quyền bào chữa công bằng: Vai trò của Trợ giúp pháp lý trong Tố tụng Hình sự

Trợ giúp viên pháp lý – “luật sư công” của người yếu thế

Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) năm 2015 đã khẳng định rõ: người bị buộc tội có quyền tự bào chữa, nhờ luật sư hoặc người khác bào chữa; cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng có trách nhiệm thông báo, giải thích và bảo đảm cho họ thực hiện đầy đủ quyền bào chữa, quyền và lợi ích hợp pháp. Đây là nguyên tắc mang tính nền tảng đối với hoạt động trợ giúp pháp lý trong tố tụng hình sự.

Cụ thể hóa nguyên tắc đó, BLTTHS 2015 đã bổ sung Trợ giúp viên pháp lý là một trong những người bào chữa, có thể tham gia bào chữa miễn phí cho người thuộc diện được trợ giúp pháp lý; Quy định rõ trách nhiệm của các cơ quan tiến hành tố tụng trong việc thông báo, giải thích, bảo đảm quyền được trợ giúp pháp lý (tại các Điều 71, 76 và nhiều điều khoản có liên quan); và Đặc biệt nhấn mạnh bảo đảm quyền bào chữa, quyền được trợ giúp pháp lý đối với người dưới 18 tuổi (Điều 414 BLTTHS 2015).

Trên cơ sở đó, Thông tư số 46/2019/TT-BCA ngày 10/10/2019 của Bộ Công an và Thông tư liên tịch số 10/2018/TTLT-BTP-BCA-BQP-BTC-VKSNDTC-TANDTC đã hướng dẫn cụ thể trách nhiệm của lực lượng Công an và các cơ quan tố tụng trong việc bảo đảm quyền bào chữa, quyền được trợ giúp pháp lý của người bị bắt, người bị tạm giữ, bị can, bị cáo, bị hại, đương sự ngay từ những giai đoạn đầu của quá trình tố tụng.

Theo Luật Trợ giúp pháp lý, có 14 nhóm đối tượng được Nhà nước bảo đảm trợ giúp pháp lý miễn phí, trong đó có: người có công với cách mạng; người thuộc hộ nghèo, cận nghèo; trẻ em; người dân tộc thiểu số ở vùng đặc biệt khó khăn; người cao tuổi, người khuyết tật, người nhiễm HIV, nạn nhân bạo lực gia đình, nạn nhân mua bán người có khó khăn về tài chính; người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi hoặc thuộc hộ cận nghèo…

Những người này không phải nộp bất kỳ khoản phí nào; mọi chi phí cho người thực hiện trợ giúp pháp lý do Nhà nước chi trả. Trợ giúp viên pháp lý không được phép gợi ý, đòi hỏi hoặc nhận bất kỳ lợi ích vật chất, lợi ích khác từ người được trợ giúp pháp lý.

Trợ giúp viên pháp lý là viên chức thuộc các Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước, do Chủ tịch UBND cấp tỉnh bổ nhiệm và cấp thẻ. Họ vừa chịu sự điều chỉnh của pháp luật về viên chức, vừa phải đáp ứng các tiêu chuẩn nghiêm ngặt về chuyên môn, nghiệp vụ trợ giúp pháp lý và điều kiện tham gia tố tụng theo BLTTHS.

Trong tố tụng hình sự, Trợ giúp viên pháp lý tham gia với các tư cách chính là Người bào chữa cho người bị buộc tội (Điều 72 BLTTHS); Người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người bị tố giác, người bị kiến nghị khởi tố (Điều 83); Người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị hại, đương sự (Điều 84).

Như vậy, Trợ giúp viên pháp lý không chỉ đứng về phía người bị buộc tội mà còn đồng hành với người bị hại, người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan trong suốt quá trình giải quyết vụ án, bảo đảm mọi bên yếu thế đều có tiếng nói trước cơ quan tiến hành tố tụng.

Đồng hành trong từng bước tố tụng

Khi tham gia với tư cách người bào chữa, Trợ giúp viên pháp lý có quyền gặp, hỏi người bị bắt, người bị tạm giữ, bị can; Có mặt khi lấy lời khai, hỏi cung; tham gia đối chất, nhận dạng, các hoạt động điều tra khác; Đưa ra chứng cứ, tài liệu, yêu cầu; đề nghị thay đổi biện pháp ngăn chặn, đề nghị giám định, định giá…; Đọc, sao chụp tài liệu trong hồ sơ vụ án sau khi kết thúc điều tra; Tham gia hỏi, tranh luận tại phiên tòa; khiếu nại quyết định, hành vi tố tụng; kháng cáo bản án, quyết định trong các trường hợp pháp luật cho phép.

Đổi lại, họ có nghĩa vụ sử dụng mọi biện pháp hợp pháp để làm sáng tỏ những tình tiết gỡ tội hoặc giảm nhẹ trách nhiệm hình sự cho bị can, bị cáo; tôn trọng sự thật khách quan; giữ bí mật điều tra, không được lợi dụng thông tin vụ án để xâm phạm lợi ích Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân.

Với tư cách người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, Trợ giúp viên pháp lý có thể tham gia ngay từ giai đoạn giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm – giai đoạn tiền tố tụng thường ít được người dân chú ý nhưng rất quan trọng trong việc bảo vệ quyền con người, quyền công dân. Họ có quyền đưa ra chứng cứ, có mặt khi lấy lời khai, đối chất, yêu cầu giám định, định giá tài sản, tham gia tranh luận tại phiên tòa và kháng cáo phần bản án, quyết định liên quan đến quyền lợi của người mà mình bảo vệ trong các trường hợp nhất định.

Nhờ sự tham gia của Trợ giúp viên pháp lý, người bị buộc tội, người bị tố giác, bị hại, đương sự – đặc biệt là người nghèo, người yếu thế – được giải thích quyền, nghĩa vụ; được tư vấn, hỗ trợ xây dựng phương án bảo vệ quyền lợi một cách bài bản, đúng pháp luật, từ đó hạn chế oan, sai và bảo đảm các quyết định tố tụng được ban hành trên cơ sở tranh tụng dân chủ, công bằng.

Nhờ sự quan tâm chỉ đạo của Bộ Tư pháp, Cục Trợ giúp pháp lý, sự phối hợp hiệu quả của Hội đồng phối hợp liên ngành về trợ giúp pháp lý trong hoạt động tố tụng ở địa phương, hệ thống trợ giúp pháp lý đã từng bước phát huy hiệu quả rõ rệt.

Chỉ tính riêng năm 2019, các Trợ giúp viên pháp lý đã thụ lý, thực hiện 15.646 vụ việc tham gia tố tụng hình sự, trong đó có 11.982 vụ tham gia bào chữa trong các vụ án hình sự. Sáu tháng đầu năm 2020, con số này là 10.165 vụ việc, với 7.861 vụ tham gia bào chữa.

Những con số trên cho thấy trợ giúp pháp lý không chỉ là chính sách “trên giấy” mà đã đi vào đời sống, giúp người được trợ giúp pháp lý và thân nhân họ hiểu, tôn trọng và tuân thủ pháp luật hơn; góp phần giữ vững an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội, đấu tranh phòng, chống tội phạm tại địa phương.